تهذیب نفس در قرآن و روایات
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «تهذیب نفس در قرآن و روایات» پژوهشی از «آقای عبدالله ترابی» به بررسی تهذیب نفس از دیدگاه قرآن، روایات، علماء اخلاق و مراحل و روشهای آن اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده :
بنده در این رساله به بررسی تهذیب نفس از دیدگاه قرآن، روایات، علماء اخلاق و مراحل و روشهای آن پرداخته‌ام، این رساله با کلّیات تحقیق به چهار فصل و جمع بندی و نتیجه گیری سازماندهی شده است. کلیّات تحقیق مشتمل بر تعریف مسئله، سؤال اصلی، و سؤال فرعی، اهمیت انجام این تحقیق، هدف این تحقیق، روش این تحقیق، پیش فرض‌های این تحقیق است. در فصل اوّل به تبیین و مفاهیم دو واژه تهذیب و نفس از نظر لغت و اصطلاح پرداخته شده است، و معلوم شد که برای واژه (تهذیب) در کتب لغوی چهار معنای پاک و خالص، اصلاح، سرعت و شتاب، جاری و ساری ذکر شده است و در کتب لغت برای واژه نفس پنج معنای خون، جسم، روح، برادر، عقل ذکر شده است. فصل دوم تهذیب نفس از دیدگاه قرآن و روایات و علماء اخلاق را مورد بررسی قرار داده و آن را به سه مبحث تقسیم کرده است. «مبحث اول تهذیب نفس از دیدگاه قرآن پرداخته شده است و از بررسی آیات قرآن کریم معلوم شد که تمام کمالات فردی و اجتماعی انسان و جامعه موقوف به تهذیب نفس است.». در مبحث دوم اهمیّت تهذیب نفس از دیدگاه روایات معصومین (ع) معلوم می‌شود که تهذیب نفس در لسان روایات معصومین (ع) به جهاد اکبر، معیار انسانیّت، معیار کرامت انسان، معیار آزادی، معیار درجات عالی انسان تعبیر شده است.
در مبحث سوم : به اهمیت تهذیب نفس از دیدگاه علماء اخلاق پرداخته شده است و معلوم شد که علماء اخلاق تهذیب نفس را واجب عینی، هدف انبیاء و معیار سعادت حقیقی انسان و جامعه در دنیا و آخرت شمرده‌اند. در فصل سوم به مهم‌ترین روشهای تهذیب نفس اشاره شده است. در ابتداء روش مرابطه و اقسام آن که مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه، می‌باشند. بحث شده است. سپس روش توبه، روش تلقین، روش ذکر، روش یاد مرگ را مورد بررسی قرار دادیم. در فصل چهارم : مراحل تهذیب نفس را مورد بررسی قرار دادیم. نخست، مرحله تخلیه نفس از رذائل و اقسام تخلیه (دفعی و تدریجی) بررسی شده است. سپس به مرحله تخلیه و راه‌های مناسب تخلیه از قبیل مداومت بر اعمال پسندیده و معاشرت با صاحبان فضل پرداخته شده است؛ و در آخر مرحله تخلیه و مطالب چون نقش خلوص نیت در تجلیه، و نقش حضور قلب در تجلیه را مورد بررسی قرار گرفته شده است؛ و در پایان به جمع بندی این مطالب پرداخته شده است.
اهمیت و ضرورت انجام تحقیق :
مسأله‌ی تهذیب نفس یکی از مسائل مهم ادیان الهی و آسمانی شمرده می‌شود بالخصوص در دین مبین اسلام درباره‌ی تهذیب نفس تأکیدات و توصیه‌های فراوانی شده است. تهذیب نفس برای رسیدن به کمال و سعادت دنیوی و اخروی که هدف خلقت انسان است لازم و ضروری است. مسأله تهذیب نفس مسئله‌ای نیست که فقط در حوزه فردی انسان نقش ایفاء کند بلکه در تمام حوزه‌های انسانی و اجتماعی چه دنیوی، چه اخروی، چه مادّی، چه معنوی، چه اخلاقی، چه سیاسی، چه فرهنگی و چه اقتصادی تأثیر گذار است. اگر انسان بخواهد کمال حقیقی و سعادت ابدی جامعه را تأمین کند باید استعداد فطری و ذاتی را که خداوند متعال در هر فردی از بشر نهاده است نشو و نما دهد؛ لذا جامعه‌ای که دارای افراد غیر مهذب است اصلاً به کمال و سعادت ابدی و حقیقی نخواهد رسید.
تهذیب در اصطلاح :
تهذیب یعنی پاک کردن نفس انسان از اخلاق ناپسند و تطهیر کردن نفس خویش از جمیع صفات رذیله و نقایص اخلاقی که موجب رفع جمیع پرده‌های ظلمانی و کشف حقایق جمیع موجودات امکانی می‌شود.
نقش فردی تهذیب نفس :
1) بخشش و عفو الهی.
2) میل به کمال برتر.
نقش تهذیب نفس :
1) اصلاح درونی مقدمه‌ای اصلاح اجتماعی.
2) رشد و احیاء جامعه.
3) امنیت جامعه.
روشهای تهذیب نفس :
1) مرابطه : مرابطه به معنای نگهبانی کردن است. مرابطه یک عمل عبادی و خداپسندانه است.
2) توبه : یعنی بازگشت و توقف از گناهان قولی، رفتاری و فکری است که دارای دو شرط عمده است: شرط اول: تنزیه و پاکی دل از گناه و بازگشت از دوری خدا و تقرب به او. شرط دوم : ترک گناه و پشیمانی از آن و عزم به ترک آن در آینده و جبران گذشته.
3) تلقین: وقتی قوهی عاقله پیوسته یک حقیقت را به نفس تلقین می‌کند نفس انسان کم کم به آن حقیقت آشنا شده و در نهایت آن را قبول می‌کند و رفتار و کردار خود بر اساس معیارهای قوهی عاقله مطابقت می‌دهد و فضایل اخلاقی را جایگزین رذائل اخلاقی ساخته و به سوی کمال سفر خود را ادامه می‌دهد.
4) ذکر: ذکر در دیدگاه قرآن و احادیث معصومین (ع) از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا که ذکر را می توان یک نقطه‌ی شروع حرکت باطنی و سیر و سلوک به سوی قرب پروردگار شمرد.
5) یاد مرگ: یاد مرگ قلب‌های مستعد را از خواب غفلت بیدار می‌کند و آرزوهای نامطلوب و خیالی شخص را محدود می‌کند، غرور و تکبر انسان را ریشه کن کرده، شهوت‌های نفس را زایل می‌کند و آتش حرص را فرو می‌نشاند.
مراحل تهذیب نفس:
1) تخلیه : یعنی امراض درونی و بیماری‌ها و میکروب‌های روحی را از خود دور کردن.
2) تحلیه : هنگامی که انسان خودش را از صفات شیطانیت، بهیمیت، سبعیت، و از تمام رذائل اخلاقی آزاد کرد به مرحلهی تحلیه می‌رسد در این مرحله انسان خودش را به مکارم اخلاقی و اوصاف فرشتگان و خصال انسانیت آراسته می‌کند بنابراین تحلیه یعنی مزین کردن نفس به اوصاف پسندیده و فضائل اخلاقی است.
روشهای تحلیهی نفس:
الف) تداوم در اعمال پسندیده؛ ب) معاشرت با اهل فضل.
3) تجلیه: در مرحلهی تجلیه انسان خود را با اعمال دینی متجلی می‌سازد یعنی انسان اعمال مذهبی و شرعی را با شرایط کامل بدان صورت که شارع مقدس خواسته است انجام می‌دهد. تجلیه یعنی پاک کردن ظاهر به واسطهی امتثال احکام و اوامر و نواهی و پیروی از مقررات دینی و عقلی.
نقش خلوص نیت در تجلیه:
خلوص نیت یعنی عبادات را فقط برای خدا انجام دادن شرط اساسی برای قبولی اعمال و عبادات است. انسان سالک بدون مجهز کردن خود به حقیقت خلوص نیت نمیتواند نمرهی 20 در آزمون تجلیه کسب کند زیرا اخلاص تنها ملاک قبولی اعمال و عبادات است. هر عبادت و عملی که تمام شرایط را دارا باشد، ولی خلوص در آن نباشد، آن عبادت و عمل پذیرفته شده نیست.
جمع بندی:
این تحقیق از چهار فصل تشکیل شده است. فصل اول که مشتمل بر دو بخش است، در بخش اول کلیات و تحقیق مطرح شد و در بخش دوم واژهی تهذیب در لغت و اصطلاح را بررسی کردیم و مشخص شد که تهذیب در منابع لغوی به چهار معنای پاک و خالص، اصلاح، سرعت و شتاب، جاری و روان آمده است. در فصل دوم، حقیقت و اهمیت تهذیب نفس از سه دیدگاه قرآن، روایات و علماء اخلاق را بررسی کردیم. در فصل سوم روشهای تهذیب نفس را بررسی و مورد بحث قرار دادیم؛ و در فصل چهارم مراحل سه‌گانه تهذیب نفس را مورد بحث و بررسی قرار دادیم.
شایان ذکر است، پایان‌نامه «تهذیب نفس در قرآن و روایات» پژوهش پایانی «آقای عبدالله ترابی»، برای اخذ مدرک کارشناسی جامعة المصطفی العالمیة (مجتمع عالی فقه) است که در سال 1389 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام حسین مهدی زاده» است./9194/پ201/ن