مکانیک کوانتوم و امکان فعل الهی؛ بازخوانی تفسیر بوهم در نسبت علم و دین

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، سرکار خانم نفیسه صادقی، پژوهشگر فلسفه فیزیک دانشگاه باقر العلوم (ع) در نوشتاری علمی با عنوان «نگاهی اجمالی به مسئله فاعلیت الهی از منظر دیوید بوهم ذیل مکانیک کوانتوم» که در نشریه دیجیتال فلسفه فیزیک منتشر شد، مسئله مداخله الهی در جهان را همواره محل مناقشه میان علم و دین ارزیابی کرد و معتقد شد با پیدایش مکانیک کوانتوم و مفاهیمی چون اصل عدم قطعیت و آشوب، برخی متألهان کوشیدند دریچهای برای حضور فعال خدا در طبیعت بیابند. در این میان، دیوید بوهم با ارائه تفسیر واقعگرایانه و علی از کوانتوم و معرفی نظم پنهان و جنبش همگانی، کوشید پل تازهای میان فیزیک و متافیزیک بزند. او امکان فعل الهی را در دل ساختار احتمالاتی کوانتوم حفظ کرد، بیآنکه نظم علمی جهان را مخدوش کند. بدینسان، تفسیر او یکی از معدود رهیافتهایی است که میتواند با الهیات ابراهیمی هماهنگ باشد و از تقلیلگرایی پرهیز کند.
مکانیک کوانتوم و مداخله الهی؛ از دترمینیسم کلاسیک تا تفسیر بوهم
بیان مداخله خدا در جهان یا نحوه فعل الهی، یکی از چالشهای اصلی در نسبت میان علم و دین بهشمار میرود.
در حالی که ادیان ابراهیمی چون یهودیت، مسیحیت و اسلام تصویری از خداوند ارائه میدهند که بهطور مستمر در عالم طبیعی مداخله میکند، تصویر رایج از جهان در علوم تجربی، بهویژه در فیزیک نیوتونیـلاپلاسی، مبتنی بر علیت خطی و بستهبودن علی جهان است. بر این اساس، جهان همچون ماشینی تلقی میشود که بر اساس قوانین قطعی و بدون نیاز به دخالت خارجی کار میکند و در آن، جایی برای فعل مستمر الهی باقی نمیماند.
با پیدایش مکانیک کوانتوم، مفاهیمی چون اصل عدم قطعیت هایزنبرگ و پدیدههایی نظیر آشوب، تصادف و ناقطی بودن نتایج اندازهگیریها، این تصویر دترمینیستی کلاسیک به چالش کشیده شد. برخی اندیشمندان الهیدان با بهرهگیری از این ویژگیها، مدعی شدند که عدم تعین بنیادین در سطح زیراتمی، میتواند مجرایی برای فعل الهی در عالم باشد؛ بیآنکه نیاز به گسست قوانین علمی یا نقض علیت باشد. به بیان دیگر، خدا میتواند در دل همین نظام غیرقطعی، آزادانه تصمیم بگیرد که چه چیزی رخ دهد.
مداخله خدا و چالشهای تبیینی
تفسیرهای مختلف از مکانیک کوانتوم، زمینهساز دیدگاههای متنوعی در باب امکان یا عدم امکان مداخله خدا در جهان شدهاند. در حالی که تفسیر رایج کپنهاگی تأکید میکند که پدیدهها پیش از اندازهگیری فاقد وضعیت مشخصاند و این فرایند مشاهدهگر است که حالت سیستم را تعیین میکند، این دیدگاه عملاً علیت سنتی را کنار میگذارد. برخی معتقدند همین «عدم تعیین» میتواند نشاندهنده باز بودن جهان برای اراده خدا باشد.
با این حال، دیدگاههای متفاوتی نیز در برابر این خوانش وجود دارد. از جمله دیوید بوهم، فیزیکدان برجسته قرن بیستم، تفسیر رایج کوانتوم را نپذیرفت و در برابر آن، با تکیه بر واقعگرایی علی و استفاده از مفهوم متغیرهای پنهان، تفسیری جدید و موجبگرایانه از کوانتوم ارائه کرد. در دیدگاه بوهم، پدیدهها علیرغم رفتار احتمالاتی ظاهریشان، در سطوح عمیقتر تابع نظمی معین هستند که به صورت «جنبش همگانی» یا implicate order عمل میکند.
بوهم، فیزیکدان یا متافیزیکدان؟
بوهم اگرچه یک فیزیکدان تجربی بود، اما دیدگاههایش صرفاً فیزیکی نبودند. او با توسعه نظریه خود به حوزههای فلسفی، ایدههایی نو درباره رابطه خدا، طبیعت و آگاهی مطرح کرد. در نگاه بوهم، نظم عمیق جهان میتواند با خداوند بهعنوان آگاهی برتر ارتباط یابد؛ آگاهیای که نه از بیرون، بلکه از درون جهان در حال تأثیرگذاری است.
او در گفتوگوهایی که با اینشتین داشت، تلاش کرد نشان دهد چگونه میتوان با پذیرش متغیرهای پنهان، هم قانونمندی جهان را حفظ کرد و هم راه را برای درک جدیدی از اراده الهی گشود. اگرچه اینشتین تفسیر بوهم را نپذیرفت، اما ایدههای او زمینهساز گشایشهایی در تبیین رابطه علم و دین شد.
بوهم بر این باور بود که خداوند در تعامل مستمر با جهان است؛ اما نه بهصورت مداخلهگر آشکار، بلکه از طریق سطوح بنیادینتری از نظم طبیعت. به بیان دیگر، فعل الهی در دیدگاه بوهم نه از جنس نقض قانون، بلکه از سنخ هدایت درونی و شعوری است. در این دیدگاه، اراده الهی همچون آگاهی عمل میکند که مسیر پدیدهها را در جنبشی کلی و هماهنگ هدایت مینماید.
تقابل با تقلیلگرایی، تأیید علیت
بوهم ضمن پذیرش علیت، مخالف تقلیلگرایی محض بود. او کوشید نشان دهد که مفاهیمی چون آگاهی، اختیار و معنا را نیز میتوان در نظریهای علمی گنجاند، بیآنکه به ساحت علم یا دین لطمهای وارد شود. از اینرو، بهزعم برخی تحلیلگران، تفسیر بوهم از کوانتوم، یکی از معدود تفسیرهایی است که میتواند برای اهداف الهیاتی، سازگار و کارآمد باشد.
منابع:
• گلشنی، مهدی. تحلیلی از دیدگاههای فلسفی فیزیکدانان معاصر. پژوهشگاه علوم انسانی، 1390.
• جانیاک، آندرو. نیوتن فیلسوف. ترجمه سعید جعفری، نشر نیلوفر، 1392.
• تریسی، توماس. خلقت، مشیت و تصادف کوانتومی. ترجمه حسین اجتهادیان، اطلاعات حکمت و معرفت، شماره 122، 1395.
• Plantinga, Alvin. “What is Intervention?”, Theology and Science, 2008.