ضرورت صیانت از حاکمیت مشروع در فقه شیعه

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام سعید ضیایی‌فر، دانشیار گروه فقه سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی که در همایش «ظرفیت‌های فقه برای دفاع از ولی امر مسلمین و جامعه اسلامی» که در تالار شهید بهشتی دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد، با اشاره به ظرفیت‌های مغفول‌مانده در فقه شیعه برای دفاع عقلانی و جهانی از رهبری، گفت: ما باید به سراغ نهادهایی در فقه برویم که توان تبیین عمومی و بین‌المللی دارند؛ چراکه بسیاری از احکام فقهی صرفاً جنبه شخصی ندارند بلکه ماهیتی اجتماعی و جهانی دارند و مخاطب آن‌ها وجدان عمومی بشریت است.

وی افزود: یکی از مهم‌ترین این احکام، بحث «دفاع از ولیّ امر مسلمین» است که از مصادیق بارز احکام عمومی فقهی است. به همین دلیل نباید آن را صرفاً با زبان سنتی فقه و ادبیات خاص درون‌حوزوی عرضه کرد بلکه باید با زبانی جهانی و منطقه‌ای مشترک در میان عقلای عالم صورت‌بندی شود تا پیام آن بیش از پیش شنیده شود و خریدار داشته باشد.

ظرفیت مغفول عقل در فقه دفاع

حجت‌الاسلام ضیایی‌فر با اشاره به منابع فقهی، اظهار داشت: ما در فقه با دو دسته از ادله مواجهیم: ادله نقلی شامل آیات، روایات و اجماع کاشف از سنت و ادله غیرنقلی شامل دلیل عقل و سیره عقلایی به‌ویژه در مسائلی مانند دفاع از رهبر جامعه اسلامی که جنبه عمومی، سیاسی و حتی بین‌المللی دارد، استفاده از دلیل عقل و سیره عقلایی می‌تواند پیوند فقه ما را با فضای فکری جهانی تقویت کند و مقبولیت آن را نزد نخبگان سایر جوامع افزایش دهد.

وی تصریح کرد: این نکته‌ای است که متأسفانه در حوزه کمتر مورد توجه قرار گرفته و هنوز هم در هنگام مواجهه با مسائل سیاسی و اجتماعی ابتدا به سراغ نقل می‌رویم، حال آنکه تحلیل عقلی ـ عقلایی می‌تواند منطقه مشترکی با افکار عمومی و نظام‌های فکری جهان فراهم آورد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برای تبیین این رویکرد به یکی از ابتکارات فقهی امام خمینی در مسئله «انفال» اشاره کرد و گفت: حضرت امام(ره) در کتاب البیع، جلد سوم، تصریح می‌کنند که مالکیت پیامبر و امام بر انفال، نه از باب ملکیت شخصی، بلکه به اعتبار «حیثیت حقوقی زعامت و امامت» است. این تحلیل ایشان بر پایه اعتبار عقلایی صورت‌بندی شده

حجت الاسلام ضیایی‌فر ادامه داد: امام خمینی(ره) در ادامه این بحث می‌فرمایند که اسلام در امور سیاسی برخلاف برخی از برداشت‌ها بنا ندارد در همه جزئیات ورود کند مگر در مواردی که مفسده‌ای خاص داشته باشد؛ بنابراین در بسیاری از حوزه‌ها، همان سیره عقلایی را پذیرفته و مبنای خود قرار داده است. این مبنای فقهی می‌تواند الگویی برای ما باشد تا در موارد مشابه، همچون دفاع از رهبری جامعه اسلامی به عقل و سیره عقلایی بیشتر رجوع کنیم.

دفاع از ولی فقیه مقتضای عقل و فطرت است

وی با تأکید بر ظرفیت درونی عقل برای درک ضرورت دفاع از ولیّ فقیه گفت: عقل هر انسانی اعم از مسلمان یا غیرمسلمان حکم می‌کند که از چیزی که آن را حق خود می‌داند دفاع کند؛ چه این حق مالکیت باشد چه امنیت چه نظم اجتماعی. این دفاع نه‌فقط یک حکم عقلانی بلکه یک میل فطری است.

وی افزود: مهم‌ترین عامل ایجاد و حفظ نظم اجتماعی وجود یک حاکم صالح است. در هر جامعه‌ای دفاع از رئیس و رهبر صالح به‌مثابه دفاع از نظم و آرامش جامعه شناخته می‌شود. بنابراین عقل حکم می‌کند که اگر چنین رئیسی در معرض تهدید قرار گرفت، جامعه وظیفه دارد از او دفاع کند. این حکم عقلی خودبه‌خود منشأ حجیت شرعی نیز خواهد بود و قاعده «کل ما حکم به العقل حکم به الشرع» آن را در فقه معتبر می‌سازد.

حجت الاسلام ضیایی‌فر در ادامه به استدلال دوم یعنی سیره عقلایی اشاره کرد و گفت: اگر به تاریخ جوامع بشری نگاه کنیم خواهیم دید که انسان‌ها همواره در مواجهه با تهدیدات علیه نظم و امنیت از رهبران مشروع خود دفاع کرده‌اند. این سیره عمومی در طول تاریخ در فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون وجود داشته است. حتی اگر در برخی تحلیل‌های اصولی حجیت این سیره منحصر در زمان معصوم دانسته شده باشد می‌توان از طریق اثبات استمرار تاریخی یا تمسک به برخی قواعد اصولی آن را اثبات کرد.

وی تأکید کرد: نکته مهم این است که عقل و عقلا تنها در زمان تحقق کامل تهدید حکم به دفاع نمی‌کنند بلکه در برابر نشانه‌های مقدماتی تهدید نیز به اقدام دفاعی حکم می‌دهند. بنابراین اگر مقدمات فتنه یا خطر علیه ولیّ فقیه در حال شکل‌گیری باشد عقل و سیره عقلایی حکم به پیشگیری و دفاع می‌کنند.

کارکرد دوگانه فتوا اقناع داخلی و اعتبار خارجی است

حجت‌الاسلام ضیایی‌فر در بخش پایانی سخنان خود به تفاوت مخاطبان فتوا و ضرورت تنوع ادبیات در استناد به ادله فقهی اشاره کرد و گفت: گاهی مخاطب اصلی فتوا بدنه مؤمنان و مجاهدان جامعه اسلامی است که برای تحریک احساس تکلیف بهتر است از آیات و روایات و ادبیات دینی استفاده شود. اما در عین حال فتوا ممکن است مخاطب جهانی نیز داشته باشد؛ از جمله نخبگان سیاسی، سازمان‌های بین‌المللی یا حتی مخالفان. در این صورت تکیه بر عقلانیت و سیره عقلایی کارآمدتر و قانع‌کننده‌تر خواهد بود.

وی با اشاره به فتوای تاریخی مرحوم میرزا در تحریم تنباکو تصریح کرد: عبارت «استعمال تنباکو محاربه با امام زمان است» اگرچه مستند صریح نقلی نداشت اما با هدف تحریک اجتماعی و اقناع عمومی صادر شد. امروز هم باید توجه داشت که فقه صرفاً متنی درون‌حوزوی نیست بلکه ابزار هدایت اجتماعی و حتی بین‌المللی است و باید از همه ظرفیت‌های عقل، فطرت، سیره عقلا و نقل در کنار هم بهره بگیرد.

حجت‌الاسلام ضیایی‌فر در پایان با تأکید بر نقش بی‌بدیل رهبری در جلوگیری از فتنه و هرج‌ومرج، خاطرنشان کرد: دفاع از ولیّ فقیه نه‌فقط یک وظیفه دینی برای شیعیان بلکه یک ضرورت عقلی و انسانی برای هر جامعه‌ای است که امنیت، عدالت، و حاکمیت مشروع را ارج می‌نهد. فقه شیعه با اتکای به ادله عقلانی می‌تواند این حکم را به زبانی جهانی عرضه کند و به فتوایی با برد بین‌المللی تبدیل نماید.