نگاهی به مدرسه دینی پانصد ساله در گرگان
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در گرگان، مدرسه علمیه عمادیه با بیش از پانصد سال قدمت امروز به عنوان میراثی ماندگار در مرکز استان گلستان قرار دارد که نوع معماری آن علاقه‌مندان و گردشگران زیادی را به خود جلب کرده است؛ از این رو در نوشتار ذیل به بیان برخی ویژگی‌های منحصر به فرد این حوزه علمیه کهن می‌پردازیم.
تاریخچه مدرسه علمیه عمادیه گرگان
این بنا حدود پانصد سال پیش توسط فردی خیر به نام خواجه عمادین ساخته شد. تولیت و تصدی مدرسه از دیرباز بر عهده خانواده سپهر استر آبادی بود که همگی از علمان مشهور دوره خود بودند که در حفظ و نگهداری موقوفات مدرسه و اداره طلاب و حوزه درسی در رشته‌های مختلف علوم عربی اشتغال داشتند. نقل شده در یک مقطع زمانی محصلین علوم دینی این مدرسه آنقدر زیاد شدند که طلبه های خارج از شهر در داخل اتاق‌ها و طلبه‌های شهری جلوی حجره ها اسکان داشتند.
این بنا بر اساس شواهد موجود به دوره صفویان بر می‌گردد و از بانیان، معماران و مرمت کاران این بنا شیخ اسماعیل قاضی معمار، کربلایی رمضانعلی و حاج حسین کافی هستند و وقف نامه هایی از دوران شاه طهماسب و شاه سلیمان صفوی در خصوص این مدرسه وجود دارد که مؤید قدمت این مدرسه علمیه است. ساختمان مدرسه تاکنون چهار بار تجدید بنا شده و سابقاً درب ورودی آن در ضلع جنوبی قرار داشته که بعداً به ضلع غربی انتقال یافت.
این بنا حدود بیست سال پیش یک بنای زنده بود که طلاب علوم دینی شهر استرآباد و اطراف آن و حتی از مازندران و هزار جریب نکاء جهت فرا گرفتن علوم دینی در این مدرسه بیتوته کرده و از محضر مدرسین وقت استفاده می‌کردند. رقبات زیادی هم از مستغلات شهری و اراضی مزروعی در طول زمان گذشته به وسیله افراد خیر وقف این مدرسه شده و درآمد آن برای تعمیرات مدرسه و کمک به مدرسین و طلاب هزینه می‌شد.
متأسفانه در رژیم گذشته در اجرای قانون اصلاحات ارضی رقبات موقوفه که اکثراً اراضی مزروعی و موقوفه بودند به بهانه تبدیل به احسن فروخته شده و همین امر سبب شده تا مدرسه تعطیل و خالی از استادان و طلاب شود و از سوی دیگر با ساخت مدرسه جدید علوم دینی امام خمینی(ره) این بنا بیش از پیش از نظر افتاد. این مدرسه در دوره پهلوی اول نیز مدتی به عنوان ژاندارمری مورد استفاده قرار گرفت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تصویب ماده واحده زمینه احیاء و برگشت موقوفات فراهم شده و از طرفی حجت السلام غلامحسین سپهر استر آبادی تلاش فراوانی نسبت به تعمیر و آبادی مدرسه و جذب طلبه و احیاء مدرسه همت کرد، اما در سال 1369 شمسی نیز در اختیار هیأت رزمندگان قرار گرفت و با عنوان مدرسه علمی رزمندگان رسماً افتتاح شد و چند سالی بیشتر ادامه نیافت هم اکنون مدرسه خالی از سکنه است و در حال مرمت است.
مدرسه علمیه عمادیه با پلانی مستطیل شکل و به صورت چهار ایوانی و به فرم حیاط مرکزی است که همه عناصر آن به صورت قرنیه و با فرم و ریتم منظم و یک‌سانی کنار هر قرار گرفته اند. ورودی بنا در جناح غربی و در شرق مرکز محله درب نو، در بافت قدیم گرگان قرار دارد. این ورودی سقف و پوشیده از تیرهای ضخیم چوبی افقی است. در دو طرف شمالی و جنوبی درب ورودی بناء مغازه هایی قرار دارد که محل کار کسبه است و ارتباطی به فضای داخلی مدرسه نداشته است. باید یادآور شد که مغازه های اطراف وقف بر مدرسه هستند. ورودی، دارای یک درب چوبی بزرگ است که با توجه به اسناد تاریخی، آمده است که این درب از مدرسه علمیه یوسفیه در میرکریم به آنجا آورده شده است.
قبل از درب ورودی دو سکو وجود دارد که به جهت استراحت و نشستن ایجاد شده است. بعد از درب اصلی مدرسه به اولین چیزی که بر می خوریم ایوان زیبای شرقی مدرسه است که درست مقابل ایوان غربی قرار گرفته است. جرزهای ورودی از داخل مدرسه دارای طاق نماهایی است که نسبت به سطح زمین تقریبا نیم متر بالاتر اجرا شده است و عمق آن حدود سی سانتی متراست بله این طاق نماها چوب کار شده است که تقسیم کننده نیروی بار وارده بر جرز است و از طرف دیگر مانع تخریب و جابجایی آجرهای لبه خارجی ضلع افقی طاق نماها می شود.
مشخصات بنا
این بنا دارای حیاط مستطیل شکل مرکزی است و در جناح جنوب و شمال و شمال غربی نیز حیاط هایی خلوت قرار دارند، بنای یادشده کرسی چینی و بند کشی شده و جرزهای مدرسه آجری با ملات گل و آهک است و در بعضی نقاط جرز خشت خام نیز دیده می شود.
چهار ایوان مدرسه در دو طبقه و حجره ها در یک طبقه ساخته شده اند. حجره ها با ریتم منظم و با فرم یکسان و زیبایی گرداگرد محیط داخلی بنا ساخته شده و ایوان ها باعث متمایز ساختن این حجره های مشابه از یکدیگر می شوند.
ایوان غربی
ایوان غربی، ایوان ورودی به مدرسه است و در دو طبقه بوده و در سمت جنوبی و شمالی ورودی از داخل، دو راه پله قرار دارد که مسیر دسترسی به طبقه اول است. در طبقه اول فضاهایی وجود دارد که محل تدریس و حوزه بوده است و در ماه محرم و صفر نیز به تکیه تبدیل می شد. فضای داخلی در طبقه اول دارای درب و پنجره های چوبی و طاقچه های متعددی است، جناح شرقی این ایوان، دارای تراس چوبی است که مشرف بر فضای داخلی مدرسه است. پنجره های جناح غربی نیز مشرف بر فضای مرکز محله است که دارای جان پناه چوبی است. پوشش، شیروانی و سفالین است و شیر سرما سه طبقه اند، کف طبقه اول چوبی و تخته فرش و سقف چوبی است.
ایوان شرقی
یکی از فضاهای مهم در مدارس علمیه، مدرس است که در اغلب مدارس به صورت شکل واحدی است. ایوان شرقی مدرس بنای عمادیه است که در دو طبقه ساخته شده است. بعد از سکوی ورودی اصلی مدرسه قرار دارد که دارای درب چوبی و پنجره هایی است و این پنجره ها الحاقی بوده، شکل ورودی اولیه دارای نرده خراطی شده چوبی بوده که در وسط آن مسیر ارتباطی به شکل ساده ای قرار دارد. در طرف شمالی و جنوبی ایوان شرقی راهرویی کم عرض و درازی وجود دارد که سه سه درب در راهروی جنوبی و دو درب در راهروی شمالی، مسیرهای دسترسی دیگری به محل مدرس بودند.
در حال حاضر درب‌های ابتدایی راهرو کاربری دارد و درب های دیگرآن مصدود شده است. فضای داخلی مدرس دارای طاقچه های متعددی است که بیشتر حکم گنجه و محل گذاشتن کتاب را دارند. یک ستون در وسط مدرس قرار دارد که نگهدارنده تیرهای چوبی کف طبقه اول است. در انتهای راهروی جنوبی مدرس، دربی قرار دارد که به خانه یکی از علمای معروف شهر مرتبط بود. در راهروی شمالی مدرس، پله‌های دسترسی به طبقه اول مدرس قرار دارد. طبقه اول مدرس مشرف بر نیمی از فضای همکف است و دارای نرده‌های چوبی است. فضای داخلی طبقه اول نیز دارای بازشوها، پنجره‌ها و طاقچه های متعددی است. سقف مدرس چوبی و تخته کوبی است. پوشش به صورت شیروانی و سفالین است.
ایوان جنوبی
این ایوان نیزدر دو طبقه و از لحاظ ابعاد و اندازه کوچک‌تراز دو ایوان شرقی وغربی است. طبقه همکف توسط یک راه پله ای به طبقه اول مرتبط است.این پله یک نرده چوبی دارد و لبه هر پله نیز چوب کار شده تا از تخریب جابجایی آجرها جلوگیری کند. طبقه اول این ایوان شامل یک اتاق ساده ای است که از شمال یک درب و دو پنجره ویک تراس چوبی دارد که مشرف بر فضای داخلی و حیاط مدرسه و از جنوب مشرف بر بافت شهری جنوبی مدرسه است. پشت راه پله در طبقه همکف پستو قرار دارد، از این ایوان مسیرجوی آب از جنوب به شمال امتداد دارد، این جوی پس از عبور از حوض وسط حیاط به ایوان شمالی رسیده و ازآن می گذرد با خشک شدن قنات ها و تغییر سیستم آب رسانی شهری، این جوی ها تبدیل به فاضلاب شده اند. مصالح ساخت این جوی آب آجری بوده است.
موقعیت جغرافیایی مدرسه علمیه عمادیه
این بنا در ضلع شرقی مرکز محله درب نو در بافت قدیم واقع شده است. محله درب نو از شرق به بازار نعلبندان و از غرب به محله میدان وخیابان شهید رجایی و ازجنوب به خیابان امام خمینی(ره) گرگان مرتبط است.
اصول و اندام‌های اصلی مدرسه
بعد از مسجد مهم‌ترین بنای عمومی از بناهای درون شهری، حوزه های علمیه است که به شرح آن می پردازیم
مکتب خانه
مکان خاصی نداشته است ومعمولا در خانه، بالاخانه، سرکوچه یا در خانه ملا بوده و مقدمات الفباء قرآن خواندن را فرا می گرفتند.
مدرسه
در دو سطح بوده است. یکی سطح مقدمات شامل صرف و نحو، ادبیات فارسی، علوم فقهی که در واقع حکم مدرسه متوسطه را داشته است.
دوم درس خارج در بعضی از قسمت های بنای مدرسه برای درس خارج یا درس تخصصی مکانی در نظر گرفته شده است. درس خارج محضر به مباحث مذهبی نبوده و درس هایی مثل ریاضیات، موسیقی نیز در آنجا تدریس می شد.
حجره ها
حجره های مدرسه علمیه عمادیه یک طبقه ودر همکف قرار دارند وآن شامل اتاق ساده ای که بعضی از آنها یک درس، دو دری، سه درسی وبعضی ها نیز چهاردری است، حجره ها دارای پنجره ها و طاقچه ها بالاهای متعددی است ه بیشتر پنجره های جناح های خارجی بنا مسدود شده اند این ازدیاد بازشوها به خاطر ایجاد کوران هوا ونورگیری کافی درمحل حجره ها است. درب و پنجره های مدرسه نیز چوبی بوده که با طاق هلالی ساده ای اجرا شده است.
ورودی حجره ها از داخل خیاط بود که پس از عبور از سکو که حکم یک پله مرتفع و بزرگ را دارد به ابتدای ایوانچه رسیده که خود پله ای دیگر است. ایوانچه فضای مستطیلی شکلی است که دارای تاقچه، دو پنجره ودرب چوبی بود ودر بعضی از حجره ها میان یکی از طاقچه ها را برداشته و درب ورودی به حجره کناری را قرار داده اند، این طاقچه های بسته در جناح شرقی مدرسه تا کف ایوانچه برداشته شده و مسیرارتباطی به حجرات ومدرس مدرسه است که دارای طاق هلالی ساده ای است که به شیوه رومی اجرا شده است.
کف حجره ها مانند سکو آجر فرش است و در لبه پله ایوانچه به علت حفظ و عدم تخریب و جابجایی آجرها چوب به‌کار رفته است که ادامه آن تا داخل جرز نیز می رسد به جرزهای خارجی حجره ها و از ارتفاع تقریبی2/40 سانتی متری از کف حیاط تا زیر شیروانی آجرها پیش امده ای کار شده است که حالت ستون مانند را تداعی کرده وبه رنگ آبی لاجوردی مزین شده است. این تکنیک به غیر از آراستگی به علت خارج شدن نما از یکدستی و یکنواختی ایجاد شده است.
در پایان باید گفت، حوزه علمیه عمادیه گرگان که به عنوان یک میراث ماندگار با بیش از پانصد سال قدمت امروز در مرکز استان گلستان قرار دارد، می تواند به عنوان یکی از مراکز مهم برای جذب گردشگر مذهبی مورد توجه متویان امر فرهنگی قرار گیرد./950/ز502/س