بایسته های تحولی حوزه های علمیه

در بیانات رهبر معظم انقلاب اهمیت نگاه جدید در حوزه های علمیه به طور مکرر آمده است اما به طور مشخص و جدی برای اولین بار در سال 1370 در گفت‌وگو با مجله حوزه این مهم از سوی حضرت آیت الله خامنه‌ای مطرح شد: «حوزه هم یک موجود متحول است. اگرچه تحول حوزه خیلی کند و بطی‌ء و ناسازگار با ضرورت و اقتضاء است، لیکن به‌هرحال دارد تحول پیدا می‌کند.»[1] در ابتدای دهه هفتاد که بوی فناوری های نو در جهان پیچیده بود و دروازه های کشور نیز در برابر این فناوری های ارتباطی باز شده بود نیز بر اهمیت استفاده از ابزارهای روز در نگاه رهبر معظم انقلاب تأکید شد: «این مجموعه‌یی که امروز به یک معنا چشم امید جهانی به اوست، باید خودش را با شرایط و امکانات و پیشرفتهای زمان هماهنگ کند؛ همین درس را بخواند، همین علم را بیاموزد، همین سلوک اخلاقی و معنوی را داشته باشد؛ اما از ابزارهای جهان هم استفاده کند.»[2]

تحول در نگاه ایشان امری قهری و فرارناپذیر است و مدیریت آن اهمیت بسیار بالایی دارد که در مقاطع مختلفی در دهه 80 مورد تأکید قرار گرفته است. «تحول را مدیریت کنید. ببینید آقایان و خواهران عزیز! تحول اجتناب‏ناپذیر است.» [3] نظر رهبری نظام در خصوص تحول نفی روش های سنتی حوزه نیست: «تحول به معنای رها کردن شیوه‌های سنتیِ بسیار کارآمد حوزه در تعلیم و تعلم و تبدیل این شیوه‌ها به شیوه‌های رائج دانشگاهیِ امروز نیست؛ اینچنین تحول و تغییر و دگرگونی‌ای غلط اندر غلط است؛ این عقبگرد است.»[4]

در آخرین دیدار که حضرت آیت الله خامنه‌ای به اهمیت تحول در حوزه علمیه اشاره کردند، در حضور مدیران جامعه الزهرا(س) بود؛ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تحول را امری طبیعی و قهری در عالَم خواندند و گفتند: چنانچه زمام تحول به دست افراد عاقل و متدیّن باشد جامعه و بشریت اعتلاء پیدا می‌کند اما بدون آن، تحول رو به گمراهی و انحطاط می‌رود همچنانکه امروز در جوامع غربی، منکرات عقلی به معروف تبدیل شده است.

ایشان حوزه‌های علمیه را نیز همچون سایر مجموعه‌ها نیازمند تحول دانستند و افزودند: حوزه علمیه برای مردم و تبلیغ و پیش‌بُرد دین و ایجاد حاکمیت دینی است که با توجه به در حال تحول بودن جامعه، حوزه علمیه هم باید برای انجام صحیح وظایف خود روزآمد شود.[5]

خبرگزاری رسا در مقاطع زمانی مختلف در گفت‌وگو با صاحب نظرات اهمیت، ضرورت و کیفیت تحول را تشریح کرده و سخنان ارائه شده در این مقوله را پوشش داده است. پس از سخنان رهبر معظم انقلاب در دیدار با مدیران جامعه الزهرا، سرکار خانم برقعی در همایش گرامیداشت چهلمین سالروز تأسیس این نهاد، در خصوص تحول سخنان مهمی را مطرح کرد: «برای تحول ابتدا باید جایگاهی که جامعه الزهرا سلام‌الله‌علیها و حوزه علمیه خواهران که هر کدام مزیت‌ها و امتیازاتی دارند، مشخص شود. اگر جایگاه هر مجموعه مشخص شود می‌توانند کمک کننده یکدیگر باشند. اگر تحولی ایجاد می‎شود باید با هم و بر اساس اهداف از پیش تعیین شده باشد.»

قائلان به تحول در حوزه های علمیه یکی از ضرورت های تحول را نقصان های موجود در حوزه می دانند و در تشریح آن ها، رفع این نقایص را ضروری و تحول آفرین عنوان می کنند. حجت الاسلام شریفی رئیس دانشگاه قم در یادداشتی که در خبرگزاری رسا منتشر شده است نوشته: «حقیقت تلخ این است که برنامه درسی کنونی در حوزه‌های علمیه در خدمت «نهادینه‌سازی» دین و ارزش‌های دینی در جامعه نیست! برنامه درسی کنونی علیرغم ارزش‌هایی که دارد هرگز در خدمت «اقامه دین»، که هدف همه پیامبران الهی بوده است، قرار ندارد. با برنامه درسی فعلی نمی‌توان انتظار داشت که دانش‌آموختگان حوزه‌های علمیه جایگاه «فرانهادی» دین را، که شعار و هدف اصلی انقلاب اسلامی است، به درستی درک کنند و روش‌های اجرایی‌سازی آن را بدانند!»

هم افزایی؛ لازمه تحول

حوزه های علمیه در سراسر کشور دارای ستادهای اداری مختلف و گاه منابع مالی متفاوت هستند؛ مدیریت های قم، اصفهان و خراسان در کنار جامعه الزهرا و حوزه علمیه خواهران به عنوان حوزه شناخته می شوند اما مراکز آموزشی که زیرنظر ارگان های مختلف حاکمیتی به پذیرش و آموزش طلاب می پردازند جزئی از پازل تحول را تکمیل می کنند. نمی توان بدون در نظر گرفتن ظرفیت علمی و تبلیغی خواهران اقدامی تحولی را صورت داد که همه جامعه و هم طلاب از آن بهره مند شوند. بخش مهمی از جامعه مبلغین را بانوان تشکیل داده و دامنه تأثیر متفاوت و شاید ماندگارتری دارند و تحولی که این جامعه مؤثر را نادیده بگیرد، لنگ می زند.

حوزه های علمیه خراسان نیز دارای قدمت و نگاه هایی ارزشمند است و خروجی های متعددی نیز داشته که در نگاه مردم همه این ها به عنوان «حوزه» شناخته می شوند. منظور از نادیده گرفتن یک رویکرد آگاهانه و عامدانه نیست بلکه گاه به دلیل سختی هماهنگی و هم افق کردن برنامه ها، یک ستاد مدیریتی راهی جداگانه می رود در حالی که پس از تحمل زحمت هم افزایی و حرکت همه جانبه تحولی می توان بهره های بیشتری از این تحول برد.

نگاه تحول به جامعه مدرن و دوقطبی شده

جهان از هر منظری که به آن بنگریم در حال تحول است و این تحول صداهای بلند و در عین حال مبهمی دارد. اگر از منظر سیاسی به تحولات نگاهی بیاندازیم، جنگ واحدهای سیاسی در بستر تعرفه های اقتصادی و خط های مرزی در حال شکل گیری است. وقتی ترامپ کانادا را ایالتی دیگر از آمریکا می داند چرا دیگر کشورها چنین ادعایی در خصوص همسایگان خود نداشته باشند؛ این یکی از صداهای بلندی است که از آینده ای مبهم در پیش روی جهان سخن می گوید. 

فناوری های هوشمند که توسعه روزآمد و رقابت های میلیارددلاری عجیب با یکدیگر دارند، آینده ای پیچیده و شگفت آور را نوید می دهند که «تحول» نازل ترین کلمه برای توصیف آن است. تمایز هوش مصنوعی با فناوری های پیشین این است که جریان و کنشگران قوی به عنوان مخالف و دشمن ندارد؛ یعنی در هیچ کجای دنیا اندیشمندان، کنشگران و یا جنبش هایی به طور قوی شکل نگرفتند که جامعه اطراف خود را از استفاده یا پیشروی به سمت هوش مصنوعی نهی کنند و یا مخالف آن باشند. در جهانی که هنوز جنبش های ضدواکسن فعال هستند و وزیر بهداشت آمریکا نیز از همین افراد است، چنین چیزی شگفت آور است.

جامعه ایران از دیرباز با همه خرافاتی که در آن وجود داشته، آغوش بازی در برابر فناوری داشته است؛ به خصوص فناوری های ارتباطی. در زمان جولان سرویس های وبلاگ در دنیا ایرانیان بیش از اعراب از این بستر ارتباطی استفاده کردند و پس از زبان انگلیسی، اسپانیایی و پرتغالی، زبان فارسی چهارمین زبان وبلاگ دنیا بود که حکایت از یک جامعه متفاوت دارد.

حوزه علمیه ای که در جامعه ایران ریشه و تنه دارد و به دنبال سایه افکنی بین المللی بوده و نگاه تمدنی دارد، ناگزیر است که بسیاری از الزامات جهان کنونی را به رسمیت بشناسد و ناظر به آن ها پروژه تحولی خود را پیش ببرد. جامعه ایران به اذعان بسیاری از صاحب‌نظران دارای دوقطبی است و بخش مهمی از این جامعه به دنبال همراهی و پذیرش کامل مدرنیته هستند و این جامعه مدرن بیش از آنکه با فناوری راه خود را هموار کند از دانش های انسانی استفاده کرده و بخش زیادی از جامعه جهانی را با خود همراه کرده است. بی توجهی به گرایش ها و علوم انسانی با تفکر تحولی در تضاد بوده و نوعی ارتجاع است.

خوشبختانه این نگاه در مدیران دیده می شود و ایجاد درختواره دانشی برای بهره مندی از گنجینه معارفی اسلامی مؤید این نگاه است. آیت الله اعرافی چندی پیش در تهران درختواره دانشی را در گسترش علوم انسانی با نگاه اسلامی مؤثر دانست و با وجود انتقاداتی که گاه از سوی اساتید حوزه های علمیه به راهبرد درختواره مطرح می شود، این اقدام یکی از لوکومتیوهای تحول در حوزه های علمیه است.