اطاعت از «اولی الامر» در قرآن کریم

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، در نظام حکومتی اسلام، اطاعت از اولی الامر (حاکمان (ولی فقیه) ) یکی از اصول مهم است که در قرآن کریم به آن تأکید شده است. این اطاعت، مشروط به رعایت قوانین الهی و عدالت است و در صورتی که ولی فقیه و حاکمان  از مسیر حق منحرف شوند، اطاعت از آنها واجب نخواهد بود. در این جلسه، به بررسی مفهوم اطاعت از اولی الامر در قرآن، شرایط های آن می‌پردازیم.

خداوند متعال اطاعت از خود و پیغمبر(ص) و صاحبان امر را در آیۀ شریفۀ: «اطیعوا الله  و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم » بر تمام مؤمنین واجب نموده و فرمان برداری از کسی دیگر جز این سه نفر را واجب نکرده است.

الف: مفهوم اطاعت از اولی الامر

اطاعت از اولی الامر به معنای پیروی از فقهای جانع شرایط و ولایت فقیه در حکومت اسلامی است که بر اساس قوانین الهی و عدالت حکومت می‌کنند. این اطاعت، مشروط به رعایت قوانین الهی است و در صورتی که حاکمان از مسیر حق منحرف شوند، اطاعت از آنها واجب نخواهد بود. امام خمینی اولی الامر را در غیاب امام زمان (عج) فقهای جامع شرایط می داند. علامه طباطبائی نیز در تفسیر المیزان تصریح دارد که این آیه بر وجوب اطاعت اولی الامر دلالت دارد بدون آن که مقیّد یا مشروط باشد؛ یعنی اطاعت از صاحبان امر در صورتی که متهم به فسق و خطا نباشد واجب است اگر چه معصوم نباشند[سید محمد حسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ص 567].

به بیان دیگر، اولی الامر در غیبت معصوم، علمای عادل و آگاه به زمان و مکان اند و هر چند امکان خطا و ثواب در آن ها وجود دارد، منتها تا وقتی که مرتکب فسق قطعی نشوند اطاعت از آنان لازم است.

آیه ۵۹ سوره نساء: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنكُمْ...» (ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا و از پیامبر و از صاحبان امر خود اطاعت کنید...). این آیه و چند آیه بعد، در باره یکی از مهمترین مسائل اسلامی، یعنی مسأله رهبری بحث می‌کند و مراجع واقعی مسلمین را در مسائل مختلف دینی و اجتماعی مشخص می‌سازد. نخست به مردم با ایمان دستور می‌دهد، می‌گوید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید؟ اطاعت کنید خدا را» (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ).

بدیهی است برای یک فرد با ایمان همه اطاعتها باید به اطاعت پروردگار منتهی شود، و هر گونه رهبری باید از ذات پاک او سر چشمه گیرد، و طبق فرمان او باشد، زیرا حاکم و مالک تکوینی جهان هستی اوست، و هر گونه حاکمیت و مالکیت باید به فرمان او باشد. در مرحله بعد می‌فرماید: «و اطاعت کنید پیامبر خدا را» (وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ). پیامبری که معصوم است و هرگز از روی هوی و هوس، سخن نمیگوید، پیامبری که نماینده خدا در میان مردم است و سخن او سخن خداست، و این منصب و موقعیت را خداوند به او داده است.

و در مرحله سوم می‌فرماید: اطاعت کنید «اولی الامر (اوصیای پیامبر) را» (وَ أُولِی الأَمرِ مِنکم). که از متن جامعه اسلامی برخاسته و حافظ دین و دنیای مردمند.(برگزیده تفسیر نمونه، ذیل آیه) این آیه به صراحت بر لزوم اطاعت از اولی الامر، فقیهان عادل و ولی فقیه در حکومت اسلامی تأکید میکند.

ب: شرایط اطاعت از اولی الامر

اطاعت از اولی الامر مشروط به رعایت قوانین الهی و عدالت است. در صورتی که حاکمان از مسیر حق منحرف شوند، اطاعت از آنها واجب نخواهد بود. خداوند متعال در آیه ۶۰ سوره نساء می فرماید: «فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ...» (و اگر در چیزی اختلاف کردید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید...). این آیه نشان میدهد که در صورت اختلاف، باید به قوانین الهی و سنت پیامبر مراجعه کرد.

سپس می فرماید: «اگر در چیزی اختلاف کردید آن را به خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ارجاع دهید اگر ایمان به پروردگار و روز باز پسین دارید، این برای شما بهتر و پایان و عاقبتش نیکوتر است» (فَإِن تَنازَعتُم فِی شَیءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ إِن کنتُم تُؤمِنُونَ بِاللّهِ وَ الیومِ الآخِرِ ذلِکَ خَیرٌ وَ أَحسَنُ تَأوِیلًا).(برگزیده تفسیر نمونه، ذیل آیه) 

همچنین در آیه ۴۴ سوره مائده نیز آمده است: «وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ» (و هر کس به آنچه خدا نازل کرده حکم نکند، پس آنان کافرند). این آیه تأکید میکند که حاکمان باید بر اساس قوانین الهی حکومت کنند.

ج: محدودیت‌های اطاعت از اولی الامر

اطاعت از اولی الامر در صورتی واجب است که حاکمان بر اساس قوانین الهی و عدالت حکومت کنند. در صورتی که حاکمان از مسیر حق منحرف شوند، اطاعت از آنها واجب نخواهد بود.

آیه ۱۰۴ سوره آل عمران: «وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ...»  (و باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند و به معروف امر و از منکر نهی نمایند...). 

 مسئله "امر به معروف" و "نهى از منكر" شده كه در حقيقت بمنزله يك پوشش اجتماعى براى محافظت جمعيت است، زيرا اگر مسئله امر به معروف و نهى از منكر در ميان نباشد عوامل مختلفى كه دشمن بقاى "وحدت اجتماعى" هستند، همچون موريانه از درون، ريشه‌هاى اجتماع را مى‌خورند، و آن را از هم متلاشى ميسازند، بنا بر اين حفظ وحدت اجتماعى بدون نظارت عمومى ممكن نيست!.(تفسیر نمونه، ج 3، ص34) این آیه نشان میدهد که مردم موظف به امر به معروف و نهی از منکر هستند، حتی در برابر حاکمان.

د: وجوب اطاعت از اولی الامر در حکومت اسلامی 

امام خمینی طبقات اولی الامر را تا علما و فقهای عادل، یادآوری می کند و اعلام می دارد که اطاعت از ولی امر در سازماندهی حکومت و اجرای احکام واجب است. «اولوا الامر بعد از رسول اکرم (ص) ائمۀ اطهارند که متصدی چند وظیفه یا مقام هستند: یکی بیان و تشریح عقاید و احکام و نظامات اسلام برای مردم که با بیان تفسیر قرآن و سنت مرادف می باشند، ودیگری اجرای احکام در برقراری نظامات اسلام در جامعۀ مسلمانان، و نیز بسط عقاید و نظامات اسلام در میان ملل جهان، پس از ایشان فقهای عادل عهده دار این مقامات هستند.»[امام خمینی، ولایت فقیه 28]

امام خمینی ولایت فقیه را از امور اعتباری عقلانی می داند، زیرا واقعیتی جز جعل ندارد[همان، ص 65 ] و ولایت ذاتی خاص پروردگار است: «الله  ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور»[بقره (2)، آیۀ 257 ].

نتیجه‌گیری

اطاعت از اولی الامر یکی از اصول مهم در نظام حکومتی اسلام است که در قرآن کریم به آن تأکید شده است. این اطاعت، مشروط به رعایت قوانین الهی و عدالت است و در صورتی که حاکمان از مسیر حق منحرف شوند، اطاعت از آنها واجب نخواهد بود. در جلسات آینده، به بررسی جزئیات بیشتر درباره اصول و ارکان حکومت اسلامی خواهیم پرداخت.

حامد میرزاخان

عضو مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم