مشارکت مردمی، راهی به سوی عدالت

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، شورا و مشارکت مردمی از اصول مهم در نظام حکومتی اسلام است. قرآن کریم به طور صریح بر اهمیت مشورت و مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌های حکومتی تأکید کرده است. شورا نه تنها به عنوان یک روش مدیریتی، بلکه به عنوان یک ارزش اسلامی شناخته می‌شود که باعث تقویت همبستگی اجتماعی و افزایش رضایت مردم می‌شود. در این یادداشت به بررسی مفهوم شورا در اسلام، جایگاه آن در قرآن و اجرای شورا در حکومترانی اسلامی می‌پردازیم.

 مفهوم شورا در اسلام

مشورت و واژه‌های مترادف آن از ماده شور و در لغت از شار، «شارالعسل» به معنای بیرون آوردن عسل ناب از کندو گرفته شده‌است[ابن منظور، لسان العرب، ج۴، ص 434] و در اصطلاح برخورداری از هم‌فکری در کارها و رای تخصصی خردمندان برای انتخاب‌ اصلح است.[قلعه‌جی، محمد، معجم الغة الفقها، ص۴۳۲ ] زیرا مشاوره موجب رهنمون شدن به سوی بهترین‌اندیشه و محکم‌ترین نظر و دور ماندن از خودپسندی و خودرایی است که گاه شکست‌های جبران ناپذیر را درپی‌دارد.

شورا در اسلام به معنای مشورت و مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌ها مهم است. این اصل، نشان‌دهنده اهمیت نقش مردم در اداره جامعه و جلوگیری از استبداد و خودرأیی است.

 خداوند متعال در آیه ۳۸ سوره شورا می فرماید:  «وَأَمْرُهُمْ شُورَىٰ بَيْنَهُمْ...»   (و کارهایشان را با مشورت میان خود انجام میدهند...). 

این آیه به صراحت بر لزوم مشورت در امور حکومتی تأکید می‌کند. اسلام در ضمن این‌که احکام الهی و اراده‌ی الهی را در هدایت و صلاح انسانها دارای کمال تأثیر می‌داند، اراده‌ی انسان، حضور انسان و حضور آحاد مردم را هم در همه‌ی کارها پیش‌بینی کرده است. یک نمونه‌ی آن همین مسأله‌ی شوراست. خدای متعال در علائم مؤمنین می‌فرماید: «و امرهم شوری بینهم»(۱)؛ کارهایشان را با مشورت انجام می‌دهند. البته مشورت، با شکلهای مختلفی ممکن است انجام گیرد؛ این هم یک شکل از اَشکال مشورت است.۱۳۷۸/۰۳/۰۴ 

 تاثیرگذاری واقعی رای مردن در مکتب سیاسی امام(ره)

در مکتب سیاسی امام رأی مردم به معنای واقعی کلمه تأثیر می‌گذارد و تعیین کننده است. این، کرامت و ارزشمندی رأی مردم است. از طرف دیگر امام با اتکاء به قدرت رأی مردم معتقد بود که با اراده‌ی پولادین مردم می‌شود در مقابل همه‌ی قدرتهای متجاوز جهانی ایستاد؛ و ایستاد. در مکتب سیاسی امام، مردم‌سالاری از متن دین برخاسته است؛ از «امرهم شوری بینهم»(سوره مبارکه الشورى آیه ۳۸ ) برخاسته است؛ از «هو الّذی ایّدک بنصره و بالمؤمنین»(سوره مبارکه الأنفال آیه ۶۲ ) برخاسته است.۱۳۸۳/۰۳/۱۴

 ب: جایگاه شورا در قرآن

قرآن کریم در آیات متعددی بر اهمیت شورا و مشارکت مردمی تأکید کرده است. این آیات نشان میدهند که شورا نه تنها یک روش مدیریتی، بلکه یک ارزش اسلامی است.

در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران آمده است : «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ...» 

  (به سبب رحمت الهی، با آنان نرمخو و مهربان شدی، و اگر تندخو و سختدل بودی، از اطراف تو پراکنده میشدند. پس از آنها درگذر و برای آنها طلب آمرزش کن و در کارها با آنها مشورت کن...). 

  این آیه نشان میدهد که پیامبر اکرم (ص) نیز موظف به مشورت با مردم بودند.تشکیل مجالس مقننه به شکل فعلی در کشورهای اسلامی در یک قرن اخیر رایج شده ولی در اصل، اسلام منادی و پیشرو برپایی حکومتهای مردمی و شورایی در چهارچوب وحی و قوانین الهی است. پیامبر گرامی اسلام به فرمان الهی «و شاورهم فی‌الامر» در مهمات حکومتی اسلام مشورت می‌فرمودند و حتّی در صورت غلبه رأی جمع بر نظر مبارک ایشان، در مواردی به نظر اصحاب عمل می‌کردند. شاید بتوان گفت که این امر یکی از رموز پیشرفت سریع و بی‌سابقه مسلمین در آغاز تاریخ اسلام بوده است.۱۳۷۸/۰۳/۲۵

 ج:اهداف شورا در حکومت اسلامی

شورا در حکومت اسلامی اهداف متعددی دارد که شامل تقویت همبستگی اجتماعی، افزایش رضایت مردم، جلوگیری از استبداد و بهبود تصمیم‌گیری‌ها است.

 1. تقویت همبستگی اجتماعی 

  شورا باعث میشود که مردم احساس کنند در تصمیمگیریهای حکومتی نقش دارند و این امر به تقویت همبستگی اجتماعی کمک میکند.

بدون شک رشد و تعالى هر نظام اجتماعى در پرتو همبستگى اجتماعى و مشارکت عمومى افراد آن جامعه میسر مى گردد. جامعه شناسان ایجاد همبستگى اجتماعى و مشارکت عمومى جامعه را ناشى از عواملى چون اعتقادات و احساسات مشترک و تعادل و هماهنگى میان باورها و ارزش ها مى دانند و عامل اصلى واگرایى انسانها را جدال و ستیز و کمبود امکانات مادى تلقى مى کنند. در نگاه اسلامى از جمله عوامل تقویت کننده همبستگى اجتماعى و مشارکت عمومى در سطح نظرى و عملى علم، تفاهم، همدلى و نوعدوستى است. 

 2.جلوگیری از استبداد

  شورا از تمرکز قدرت در دست یک فرد یا گروه جلوگیری میکند و مانع از استبداد میشود. 

3.بهبود تصمیم‌گیری‌ها

مشورت با افراد متخصص و آگاه، باعث بهبود کیفیت تصمیمگیریها و کاهش خطاهای مدیریتی میشود.

 د: نمونه‌های از مشورت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)

پیامبر همانطوری که از طرف خداوند مأموریت یافت تا با مردم مشورت کند سیره عمل آن حضرت نیز حکایت از مشورت آن حضرت مى‌کند امام رضا(ع) مى‌فرماید: «انّ رسول الله (ص) کان یستشیر اصحابه ثم یعزم على ما یرید»(محاسن برقى، ص 601 ) رسول خدا با اصحابش مشورت مى‌کرد سپس بر آنچه که اراده مى‌کرد تصمیم می گرفت. از این روایت استفاده می شود که سیره مستمر و همیشگى پیامبر مشورت با مردم بود و لذا نمونه هایى از مشورتهاى آن حضرت به اشاره بیان مى‌شود .

١. پیامبر در جنگ بدر در سه مورد مشورت کرد.

اول: درباره اصل جنگ با اصحاب مشورت کرد. پس از اظهار نظر از طرف افراد، پیامبر براى جلب نظر انصار فرمود: «اشیروا علىّ یا ایها الناس» اى مردم نظر مشورتى خود را بیان کنید. سعدابن معاذ انصارى سخنانى گفت که پیامبر اکرم پس از شنیدن آن بلافاصله دستور حرکت صادر کرد.(المغازى، ج 1، ص 48 )

دوم: در انتخاب و تعیین موضع نبرد با اصحاب مشورت کرد.

سوم: درباره اسیران جنگ بدر با اصحاب مشورت کرد.(مسند احمد، ج 3، ص 243)

٢. در جنگ احد پیامبر شورایى تشکیل داد و از نحوه برخورد با لشکر قریش مشورت کرد و در نهایت برخلاف نظر خود که خروج از مدینه را نمى‏پسندید تسلیم نظر کسانى شد که نظر به خروج از مدینه را داشتند.(سیره ابن هشام، ج 3، ص 66، مغازى، ج‏1،ص‏209.)

 نتیجه‌گیری

شورا و مشارکت مردمی از اصول مهم در نظام حکومتی اسلام است. قرآن کریم به طور صریح بر اهمیت مشورت و مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌های حکومتی تأکید کرده است. شورا نه تنها به عنوان یک روش مدیریتی، بلکه به عنوان یک ارزش اسلامی شناخته می‌شود که باعث تقویت همبستگی اجتماعی و افزایش رضایت مردم می‌شود . در جلسات آینده، به بررسی جزئیات بیشتر درباره اصول و ارکان حکومت اسلامی خواهیم پرداخت.

حامد میرزاخان