امتحانات شفاهی حوزه؛ از استرس های خودساخته تا گره زدن معیشت طلاب+فیلم

اشاره: «امتحان شفاهی» طلاب یکی از معبر‌های تحصیلی است که همواره حواشی و قصه‌های زیادی با خود داشته و جمع زیادی از طلاب از آن به عنوان هفت خان رستم یاد می کنند؛ در این بین مخالفان و موافقان زیادی در خصوص چگونگی، کیفیت و ساختار امتحان شفاهی سخن گفته و گلایه های زیادی را مطرح کرده و می کنند.

در نظرسنجی که خبرگزاری رسا در پیام رسان ایتا انجام داد، پیام های واصله از سوی طلاب و فضلای حوزه های علمیه و مخاطبان خبرگزاری رسا، نکات زیادی مطرح شد که در میان این پیام ها، مسائلی همچون استرس بالا، اعمال سلیقه اساتید، نداشتن چارچوب مدون، جو منفی ساخته شده پیرامون امتحان شفاهی در نظرات مخاطبین برجسته بود.

در همین راستا خبرنگار  سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، با حجت الاسلام حسین بنیادی، ممتحن شفاهی حوزه علیمه قم از محاسن، معایب، اشکالات، اعمال سلایق و دیگر مسائل مربوط به امتحانات شفاهی حوزه به گفت وگو نشسته است که در ادامه این خبر، مشروح این گفت وگو را تقدیم نگاه مخاطبان می کنیم.

رسا ـ ضمن سلام و خداقوت بفرمائید نگاه کلی شما به مسئله امتحان شفاهی حوزه های علمیه چگونه است؟

به نظر من اخذ امتحان شفاهی یکی از محسنات و امتیازهای حوزه های علمیه در عرصه آموزشی است و امتحان شفاهی در حوزه، نوعی رد و بدل شدن علم میان طلاب و فضلای حوزه های علمیه است؛ چراکه گفت وگوی علمی به صورت همیشه امری مثبت تلقی شده و مهم به حساب می آید.

برای کسی که مدت ها زحمات تعلیم و تربیت و کسب علم را کشیده، بسیار اهمیت دارد که بداند در چه جایگاه و مرتبه علمی قرار دارد؛ هرچند گاهی از موارد این مسئله دچار غفلت واقع می شود؛ یعنی این که طلبه ای به مدت 10 یا 15 سال در حوزه های علمیه مشغول به درس و بحث بوده، باید دید که اکنون او در چه مرحله از علم و دانش قرار گرفته است. بنابراین، اختبار و سنجش شخص طلاب و علمیت آن، یکی از نکات مهم امتحان شفاهی است که نباید از این نکته غفلت شود.

رسا ـ باتوجه به این که بین کتاب های تحصیلی حوزه های علمیه با کتب دانشگاهی و متن عربی و تشریحی بودن دروس طلاب، تفاوت های قابل توجهی وجود دارد، به نظر می رسد که برگزاری امتحانات شفاهی متناسب با نوع دروس حوزوی بوده و بهتر از تستی بودن سوالات، می تواند حق مطلب را ادا کند. نظر شما در این باره چیست؟

بله. در علوم حوزوی، عمدتا همه این علوم به صورت تشریحی و بیان دلیل و متن عربی است و به نوعی تمامی این علوم مربوط به فهم طلاب است. بنابراین وقتی امتحان شفاهی از طلاب اخذ می شود برای این است که مجموعه حوزویان بدانند که در چه مرحله ای از فهم مطالب و علوم حوزوی هستند که البته این نیز یکی از نکات مثبت امتحانات شفاهی است تا روشن شود که افراد چه مقدار توانسته اند در عرصه علمی رشد پیدا کرده و موفقیت کسب کنند.

علاوه بر این باید دانست که «اختبار علمی» امری مثبت و پذیرفته شده در هرمجموعه علمی و مراکز جهان است و وقتی دانش آموخته ای در مرکزی قرار می گیرد، اگر مورد اختبار و امتحان قرار گیرد، یقینا آزمون او سبب رشد و انگیز وی شده و این آزمون، باعث ترقی افراد و اصل مجموعه آموزشی و مراکز علمی می شود.

رسا ـ یعنی نظر شما این است که اصل امتحان شفاهی مورد قبول همه مجموعه های علمی و امری مثبت هست که کسی درصدد انکار آن نیست؟

بله چنین است. در حوزه علمیه هم باید گفت که اصل امتحانات شفاهی حوزه های علمیه- فارق از برخی حواشی هایی که برای آن وجود دارد – امری مهم، مثبت، امری عقلی، منطقی و قابل دفاع است و باید به امتحانات شفاهی با دیدگاه اختبار و آزمون نگاه شده و آن را در راستای رشد و کمال طلاب و فضلای حوزه های علمیه قلمداد کرد.

رسا ـ با توجه به این که سیره و روش ائمه معصومان(ع) برای ما حجت بوده و اهمیت خاصی دارد، بفرمائید روش معصومین(ع) در اختبارهای علمی افراد، چگونه بوده و آنان با چه روش هایی به میزان دانش و علمیّت افراد پی می بردند؟

اتفاقا سیره اصحاب معصومان(ع) این گونه بوده است. گاهی از مواقع، برخی از افراد نسبت به اعتقادات خود، نزد ائمه معصومان(ع)رفته و عقیده و اعتقادات خود را ابراز می کردند تا تایید و یا رد امام(ع) را بدانند که البته این سیره را می توان به نوعی ارائه دادن مباحث یادگرفته شده به معصومان(ع) توسط افراد، دانست.

در مباحث دیگر هم همین طور است و اصحاب معصومان(ع) از آنان پرسش وجو می کردند تا ببینند مطالب را درست درک کرده و یادگرفته اند یا خیر؟ این موارد به نوعی، همان ابراز کردن و نشان دادن فهم از مباحث آموزشی است. بنابراین امتحان شفاهی حوزه های علمیه نیز امری مثبت و سبب فاخر شدن حوزه های علمیه می شود.

رسا ـ با توجه به پیام های برخی از طلاب حوزه های علمیه مبنی بر استرس داشتن آنان هنگام امتحان شفاهی بفرمائید استرس طلاب چه مقدار واقعی و چه میزان از آن، نشان از ضعف برخی از طلاب دارد؟

این مسئله، امری طبیعی و چیزی است که وجود دارد؛ اما تلقین طلاب نیز بی تاثیر در افزایش استرس آنان نیست و منشأ آن نیز گاهی به این دلیل است که برای ما از همان اولین روزِ ورودِ افراد به حوزه های علمیه، امتحان شفاهی به عنوان مرحله ای سخت معرفی شده است و همیشه این گونه گفته می شود که اصل در امتحان شفاهی بر عدم قبولی است... این نوع نگاه و تلقین ها سبب مشوش شدن ذهن طلاب و در نتیجه، ایجاد استرس در آنان می شود.

البته بخشی از استرس بعضی از طلاب در امتحان شفاهی نیز به این خاطر است که برخی از طلاب، تسلط کافی بر مطالب، استمرار بر مطالعات خود و محتوای کتب مورد آزمون ندارند؛ چنانکه بسیاری از موارد، طلابی که مسلط بر مباحث هستند، هنگام ارائه مطالب، نه تنها استرسی ندارند؛ بلکه با ارائه خوب و آزمون موفق، سبب خشنودی ممتحنین شفاهی نیز می شوند.

بنابراین در مسئله امتحان شفاهی چند نکته وجود دارد که باید به آن توجه شود.

اول این است که به صورت کلی امتحان دادن و آزمون - چه دنیوی باشد و چه اُخروی- امری سخت بوده و استرس دارد. دوم این است که وقتی افراد، مسلط به درس و محتوای آن نبوده و پیش مطالعه ای از محدوده های آزمون نداشته باشند، به صورت طبیعی دچار استرس و ترس می شوند.

برخی از طلاب گلایه می کنند که مثلا از من، سوال مربوط به متن را نپرسیدند و از این گونه حرف ها... درحالی که همه چیز در امتحان شفاهی مدون و مکتوب شده و چیزی نیست که خارج از عرف، قانون و آیین نامه امتحانات باشد.

طلاب و فضلای حوزه های علمیه می دانند که فرم مد نظر در آزمون شفاهی به دست خودِ طلاب داده می شود تا طبق گزینه های آن فرم، آزمون طلاب اخذ شود. بنابراین آزمون شفاهی طلاب، براساس معیارها و اصول مشخصی اخذ می شود.

در نهایت می توان گفت که برخی از استرس هایی که در این زمینه به پیش می آید، استرس های خودساخته بوده و واقعیت ندارد.

علاوه بر این که بسیاری از مواقع، نصایحی که در این عرصه برای بعضی از طلاب از سوی برخی از اساتید امتحان شفاهی، داده می شود، در مسیر ارتقای طلاب و فضلای حوزه های علمیه بوده و سبب تقویت و راهنمایی های طلاب حوزه های علمیه می شود. نباید این مسائل به عنوان مسائلی که ایجاد استرس می شود، قلمداد شده و سبب به وجود آمدن برخی از مشکلات شود.

رسا ـ در اثنای صحبت های خود به بارم بندی امتحانات شفاهی یا همان معیارهای نمره اشاره کردید. لطفا مقداری جزئی تر، بخش هایی از بارم بندی را برای مخاطبان خبرگزاری رسا تشریح و توضیح بفرمائید.

امتحانات شفاهی ضمن این که در ذهن بسیاری از طلاب امری سخت تلقی می شود؛ اما دارای شیرینی های خاصی نیز است که اقتضای فضای علمی این چنین ایجاب می کند.

بارم بندی یا معیارهای نمرات در سطح بندی امتحانات سطوح عالی و خارج، تفاوت هایی با همدیگر دارد. در امتحانات سطوح، 3 نمره برای عبارت خوانی و ادبیات، 3 نمره برای سوالات علمی، 7 نمره برای تطبیق مطالب و 7 نمره برای توضیح مطالب در نظر گرفته شده است.

اما در امتحانات دروس خارج با توجه به نگاه اجتهادی به این دروس، معیارهای آن با بارم بندی امتحانات سطوح عالی متفاوت است. چراکه در امتحانات دروس خارج بر روی تبیین موضوع، ذکر اقوال و ادله از سوی طلاب توجه شده و درباره بیان نظرات اساتید نیز پرسیده می شود که 3 نمره نیز درباره سوالات علمی در نظر گرفته شده است. بنابراین جدول آزمون شفاهی امری مشخص و مدون است.

در امتحانات شفاهی سطح، طلاب باید ابتدا متن را بخوانند. به دلیل این که متن خوانی دارای پشتوانه سه ساله ادبیات است که طلاب، دائما با متن سروکار داشتند و باید در متن خوانی با مشکل مواجه نشده و بتوانند در آزمون های شفاهی حق مطلب را ادا کنند و مشکلی در این زمینه نداشته باشند؛ چراکه اگر کسی مثلا در بیان ترجمه متن جمله عربی که در آن کلمه «اِن» بکار رفته است، مانده و نداند که این کلمه را باید با فتحه بخواند یا کسره و آیا «ان» بکار رفته شده در آن جمله، شرطیه است یا وصلیه؟ در این صورت معلوم خواهد شد که فرد، تسلطی برای مطالب و محتوای مدنظر کتاب مورد آزمون ندارد.

رسا ـ آیا سلایق متفاوت اساتید در قبول یا عدم قبولی طلاب در آزمون شفاهی موثر است؟ این مسئله، چیزی است که بسیاری از طلاب از آن گلایه داشته و مورد اعتراض قرار می دهند.

قطعا سلایق اساتید آزمون شفاهی حوزه های علمیه در قبولی یا عدم قبولی طلاب دخیل نیست و اگرهم اثر داشته باشد، بیشتر از چند نمره نخواهد بود. به همین منظور، مدیریت حوزه های علمیه و مدیر حوزه علمیه قم جلسات متعددی را برای ایجاد وضعیت مطلوب تر امتحانات شفاهی حوزه های علمیه، برگزار کردند تا با انتخاب روشی مناسب، تفاوت و تاثیر سلیقه های اساتید امتحانات شفاهی را به حداقل رسانند و از آسیب های آن جلوگیری شود.

امروز عدالت در آزمون های شفاهی به گونه ای اجرا و عملیاتی می شود که کاملا به نفع طلاب بوده و مانع از ضایع شدن حق وحقوق آنان می شود؛ یعنی اگر درجایی هم که مثلا اختلاف سلیقه استادی، سبب کاهش نمره و یا مردودی طلبه ای شود، ساختار امتحان شفاهی به گونه ای تعریف و تعیین شده که طلبه معترض می تواند به میزان نمره اخذ شده، اعتراض کرده و در آزمون و نمره فرد معترض، تجدید نظر شود.

علاوه بر این که با توجه به تجربیات و مشاهدات سال های گذشته ما، معمولا اختلاف بین نمرات تجدید نظر با نمره اولیه طلاب، اختلاف قابل توجهی نبوده؛ بلکه در اکثر موارد، نمره اولیه اخذ شده از سوی طلاب، در مرحله تجدید نظر تغییری پیدا نمی کند.

بنابراین باید فضای ذهنی طلاب نسبت به امتحانات شفاهی مثبت شود که البته امروز چنین است و دیدگاه ها مثبت شده و مشکلات در این عرصه درحال کاهش است.

علاوه براین که امروز، دغدغه طلاب و فضلای حوزه های علمیه از امتحانات شفاهی، چیزی خارج از اصل آزمون های شفاهی است؛ یعنی بیشر از همه حواشی امتحانات شفاهی است که بیشتر از متن آن مورد توجه قرار می گیرد.

رسا ـ با توجه به خلق وخوی مباحثه گری طلاب و برخوردهای علمی برخی از  طلاب با اساتید امتحان شفاهی، در پیام هایی منتشر شده از طلاب در زیر برخی از اخبار امتحانات شفاهی رسانه ها، بعضی از طلاب این گونه بیان می کنند که باید در زمان امتحان شفاهی، مقابل برخی از اساتید فقط گوش شنوا داشت و با خار و ذلیل کردنِ خود، بتوان نمره قبولی را کسب کرد. آیا واقعا چنین چیزی وجود دارد؟

این بیانان کاملا اظهارات نادرست و خلاف واقع است و ممتحنین شفاهی نیز همانند دیگر اساتید و طلاب علوم دینی در فضای معنوی، بافضیلت و روحانی حوزه های علمیه زیسته و در همین فضا تنفس می کنند. بنابراین این گونه اظهارات کاملا نادرست است.

اتفاقا گاها اتفاق می افتد که طلابی در زمان آزمون شفاهی، مطالبی خلاف نظرات اساتید شفاهی بیان می کنند؛ اما به دلیل این که سخنان خود را با دلیل و مدرک و مستندات علمی بیان و تشریح می کنند، ممتحنین امتحان شفاهی نیز از قبول واقعیت و کلام درست امتناع نمی کنند و آزمون دهنده را مورد تشویق قرار می دهند.

علاوه بر این که متاسفانه خصوصیات خوب اساتید و برخوردهای مناسب و باادبانه آنان هیچ وقت نقل و منتشر نمی شود و تنها به بیان ایرادات پرداخته می شود که این مسئله در تغییر نگاه عموم طلاب به امتحانات شفاهی تاثیر می گذارد.

رسا ـ تلقی برخی از طلاب بر این است که ظاهرا بیشتر اساتید امتحان شفاهی تمایلی به دادن نمرات بالاتر به طلاب ندارند و غالبا طلاب با نمرات حداقلی یا متوسط، آزمون خود را به پایان می رسانند که این مسئله سبب به وجود آمدن برخی از نارضایتی ها و طبعات معدلی و کسب مدرک شده است. علاوه براین که درمقابل مدارک دانشگاهی دانشجویان نیز وجهه خوبی پیدا نمی کند. لطفا در این باره نیز توضیحیاتی بفرمایید.

همانگونه گه در جواب سوالات قبلی بیان کردم، راه تجدید نظر برای اعتراضات طلاب وجود دارد و این گونه نیست که حق طلاب و فضلای حوزه های علمیه در این مسیر ضایع شود. علاوه بر این که این ادعاها خلاف واقع است و چنان که مورد و مصادیق بسیاری در این مسئله وجود دارد که طلابی بعد از آزمون شفاهی به نمرات خود معترض می شوند و احساس می کنند که آنان نمره بالاتری را می گرفتند که بعد از اعتراض و تجدید نظر نمرات آنان تغییری نکرده و یا دچار تغییر موثری نشده است.

بنابراین ممکن است که برخی از طلاب این چنین فکری داشته باشند؛ اما واقعیت این است که در واقع، مسئله چنین نبوده و نمرات هرکدام از طلاب به میزان و مقداری که مستحق آن می باشند، از سوی ممتحنین شفاهی داده می شود. بنابراین آنچه که باید در این باره به آن تاکید کنیم این است که امتحانات کتبی هرچند خوب است، اما نمی تواند معیار دانش افراد در حوزه های علمیه باشد.

ما نباید این گونه بگوئیم که امتحان کتبی چنانکه در دانشگاه معیار است، پس باید در حوزه های علمیه نیز معیار باشد؛ چراکه قرار نیست همه چیز حوزه های علمیه دانشگاه باشد و همچنین بالعکس نیز چنین است و قرار نیست که همه چیز دانشگاه، حوزوی باشد.

در روش آزمون شفاهی حوزه های علمیه، سیستم آموزشی بومی حوزه های علمیه باید گفت که بسیاری از دانشگاه های علمی و دینی دنیا، سیستم حوزه های علمیه را پسندیده اند. یعنی سیستم آموزشی حوزه های علمیه شیعیان را؛ اما باید دید که چه دلیلی سبب شده تا نگاه برخی از طلاب و فضلای حوزه نسبت به امتحانات شفاهی این گونه باشد که بیان شد.

رسا ـ چنانکه مطلع هستید امتحانات شفاهی در معیشت طلاب نقش داشته و تاثیرگذار است. به نظر شما گره زدن معیشت طلاب به امتحانات شفاهی امری درست است یا خیر؟ آیا شما پیشنهادی در این زمینه برای مدیریت حوزه های علمیه دارید؟

چنانکه این مطلب را به مسئولان مربوطه در جلسات مختلف هم گفته ام، به نظر من گره زدن امور معیشتی طلاب به امتحانات شفاهی، امری است که من آن را قبول ندارم. در بحث شهریه این مسئله را قبول داریم؛ اما در مابقی امور معیشتی، گره زدن آن به امتحان شفاهی درست نیست. به نظر می آید که باید در این مسئله تجدید نظر کرده و در قانون آن بازنگری شود.

امروزه طلاب به اندازه کافی با مشکلات معیشتی روبه رو هستند. اگر از طلبه ای امتحان شفاهی گرفته و او از عهده امتحان شفاهی برنیامده و مردود شود، نباید مواردی همچون بیمه، معافیت تحصیلی و دیگر امورات معیشتی او نیز دچار اختلال شده و همه زندگی و معیشت طلاب، متاثر از آزمون شفاهی شود؛ درحالی که اگر آن طلبه، در همان زمان امتحان شفاهی به عنوان طلبه در سیستم حوزه تعریف می شود، چرا باید به او نامه معرفی نداده و او را از این گونه خدمات محروم کرد.

رسا ـ با تشکر از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید.

سعید چراغی