گزارشی از نخستین همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، از روز شنبه ۲۹ تا چهارشنبه ۳ دی هر روز کمیسیون‌های قرآنی با موضوعات مختلف در حال برگزاری است که اولین کمیسیون تخصصی با عنوان «مفهوم شناسی و دلایل مرجعیت علمی قرآن کریم» بود که در این گزارش علاوه بر سخنان دبیر علمی همایش و دبیر علمی کمیسیون ۱۱ مقاله همراه با جمع‌بندی با عناوین ذیل ارائه شده است که به آن می‌پردازیم.

عناوین مقالات ارائه شده؛

مرجعیت علمی قرآن کریم با رویکرد هستی شناختی علم / علی بختیاری
تحلیل بسامد علم در قرآن با رویکرد روش علم انسانی اسلامی / محمدعلی اسدی نسب
بررسی تلقی آیة‌اللّه جوادی‌آملی و آیة‌اللّه مصباح‌یزدی از «علم دینی» و نقش آن در تبیین گستره مرجعیت علمی قرآن / صالحه ملبوبی
دلایل مرجعیت علمی قرآن از دیدگاه مفسران فریقین / محمد مظفر
ادله قرآنی مرجعیت علمی قرآن کریم / محمد عزتی بخشایش 
دلایل روایی مرجعیت علمی قرآن کریم / سید رضا مودب
نقد درون گفتمانی و روش شناختی ایده مرجعیت علمی قرآن / سید محمد تقی موحد ابطحی 
دیدگاه اندیشمندان امامیه در مرجعیت علمی قرآن کریم مبتنی بر احادیث «عرضه بر کتاب‌الله»/ افشین رحیمی
واکاوی و نقد دیدگاه‌های مخالفان مرجعیت علمی قرآن کریم / محمدصادق یوسفی مقدم 
دسترسی به وحی یا دلیل نقلی، نقدی بر دیدگاه علامه جوادی آملی / محسن ابراهیمی 
جمع بندی مباحث کمیسیون توسط رئیس کمیسیون / سید رضا مودب

مشروح گزارش کمیسیون تخصصی «مفهوم شناسی و دلایل مرجعیت علمی قرآن»

رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم از برگزاری نخستین همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم در قم خبر داد و گفت: این رویداد نقطه عطفی برای تبیین جایگاه علمی قرآن در عرصه‌های مختلف علوم انسانی و تجربی است.

حجت‌الاسلام محمدصادق یوسفی‌مقدم، در اولین کمیسیون تخصصی نخستین همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم اظهار کرد: این همایش با هدف تولید دانش قرآنی، فرهنگ‌سازی و جلب نظر سیاست‌گذاران علمی کشور برای توجه به ابعاد علمی قرآن کریم برنامه‌ریزی و اجرا شده است.

وی با بیان اینکه فرآیند آماده‌سازی این همایش از دی‌ماه سال ۱۴۰۰ آغاز شد، تصریح کرد: تا امروز بیش از ۵۰ نشست علمی در قالب کرسی‌های تخصصی برگزار شده که بی‌سابقه است؛ این نشست‌ها فرصت مناسبی برای نقد و اصلاح مقالات و تولید محتوای علمی فراهم کرده است.

رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم به تولید مقالات علمی در این رویداد اشاره کرد و افزود: تاکنون ۱۳۶ مقاله تدوین شده است و این تعداد تا پایان همایش به ۱۴۰ مقاله خواهد رسید؛ ارزیابی تخصصی مقالات، برگزاری نشست‌های علمی حول محور‌ها و انتشار مقالات در مجلات علمی پژوهشی از جمله اقداماتی است که برای تقویت خروجی‌های علمی انجام داده‌ایم.

یوسفی‌مقدم تأکید کرد: قرآن کریم کتاب هدایت بشری است و باید در عرصه‌های مختلف علمی حضور داشته باشد؛ پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در این راستا مجموعه‌ای از نرم‌افزار‌ها و داده‌های علمی را آماده ارائه به فضای علمی کشور کرده است که نقطه شروعی برای حرکت گسترده‌تر در مسیر مرجعیت علمی قرآن خواهد بود.

استاد حوزه علمیه قم با اشاره به تدوین گزارش‌های علمی در این زمینه افزود: حدود ۲۰۰ صفحه تحقیق درباره محتوای مقالات جمع‌آوری و تبیین شده است که در قالب گزارش مرجعیت علمی قرآن کریم منتشر خواهد شد؛ علاوه بر این، تاکنون سه جلد مصاحبه علمی با شخصیت‌های برجسته و چندین کتاب تخصصی در این زمینه آماده و در اختیار محققان قرار گرفته است.

رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم همچنین به ساختار کمیسیون‌ها و پنل‌های همایش اشاره کرد و گفت: این پنل‌ها در پنج محور اصلی از جمله مفهوم‌شناسی، مبانی مرجعیت علمی قرآن کریم و روش‌شناسی تحقق این مرجعیت برگزار شده‌اند؛ هر روز به یک محور اختصاص یافته تا مباحث علمی به صورت جدی و دقیق بررسی شود.

ارائه ۹۰ مقاله سفارشی در نخستین همایش

دبیر علمی کمیسیون تخصصی نخستین همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم از تدوین و ارائه ۹۰ مقاله سفارشی در این همایش خبر داد و افزود: این مقالات با محوریت تحلیل نقش قرآن در اسلامی‌سازی علوم نگارش شده‌اند.

حجت‌الاسلام عیسی عیسی‌زاده، استاد حوزه و دانشگاه ضمن گرامیداشت تلاش‌های علمی صورت‌گرفته، اظهار کرد: این همایش نقطه عطفی در تبیین جایگاه قرآن کریم به‌ عنوان مرجعیت علمی است که با تلاش همدلانه محققان و پژوهشگران طی یک سال گذشته به این مرحله رسیده است.

وی با اشاره به هدف‌گذاری‌های علمی همایش تصریح کرد: این همایش به‌دنبال برگزاری نشست‌های تبلیغاتی نبود؛ بلکه جلساتی برگزار شد که در آن نظرات مخالف و موافق درباره نقش قرآن در اسلامی‌سازی علوم مطرح شد تا ابعاد این موضوع به‌صورت علمی و واقع‌بینانه بررسی شود.

حجت‌الاسلام عیسی‌زاده تأکید کرد: بررسی دقیق فعالیت‌های ۴۰ سال گذشته در زمینه اسلامی‌سازی علوم نشان می‌دهد که هنوز فاصله زیادی با تحقق کامل این اهداف داریم؛ این موضوع ضرورت کاربست بیشتر آموزه‌های قرآنی برای رفع نیاز‌های انسانی و علمی را دوچندان می‌کند.

وی افزود: در این همایش، مقالاتی که به‌صورت سفارشی و با محوریت بررسی دلایل قرآنی و روایی نگارش شده بودند، به‌دقت مورد تحلیل قرار گرفتند؛ نقد‌های علمی نیز بر مقالات مخالف ارائه شد تا در نهایت مسیر پیشرفت علمی بر پایه آموزه‌های قرآنی ترسیم شود.

دبیرعلمی کمیسیون تخصصی این همایش در ادامه گفت: از جمله دستاورد‌های مهم این همایش، تهیه گزارش‌های تحلیلی درباره نوآوری‌های قرآنی و تفکیک محور‌های علمی مرتبط با این موضوع بود؛ نتایج این گزارش‌ها به‌صورت دقیق تنظیم و ارائه شده است.

حجت‌الاسلام عیسی‌زاده ضمن قدردانی از تمامی اساتید و پژوهشگران همکار در این پروژه، خاطرنشان کرد: مشارکت نخبگان علمی در این همایش و تدوین ۹۰ مقاله سفارشی نشان می‌دهد که این حرکت علمی به‌دنبال ارائه راهکار‌های کاربردی و تحول‌آفرین برای آینده علوم اسلامی است؛ امیدواریم با برگزاری مراسم اختتامیه این همایش، شاهد تقویت بیش از پیش این مسیر باشیم.

مرجعیت علمی قرآن، مسیر بازتعریف علوم را هموار می‌کند

حجت‌الاسلام علی بختیاری، در ارائه مقاله‌ای با موضوع «مرجعیت علمی قرآن کریم با رویکرد هستی‌شناختی علم» با اشاره به جایگاه والای قرآن در هدایت علوم انسانی، تأکید کرد: علم باید به‌عنوان یک واقعیت اعتباری در نظر گرفته شود که مبادی و مسائل آن قابل بازتعریف بر اساس آموزه‌های قرآنی است؛ این نگرش، زمینه‌ساز دستیابی به علوم بومی متناسب با نیاز‌های جامعه اسلامی خواهد بود.

استاد حوزه علمیه با بررسی تاریخ علم، اظهارکرد: فلسفه و دانش عقلی در دوران قرون وسطی به حاشیه رانده شد و تحت تأثیر تفکرات کلیسایی قرار گرفت، اما با ظهور رنسانس، رویکرد‌های تجربی و حسی جایگزین شدند؛ این رویکرد‌ها منجر به غفلت از معارف عقلی و الهی شد و علوم انسانی از ریشه‌های معنوی خود فاصله گرفتند.

حجت‌الاسلام بختیاری با اشاره به ظرفیت‌های قرآن کریم در هدایت علوم، بیان کرد: مبادی قرآنی همچون توحید و معاد می‌توانند به‌عنوان پایه‌های اساسی علوم مطرح شوند. 

وی گفت: قرآن می‌تواند به عدالت اقتصادی و توزیع عادلانه ثروت کمک کند و در علوم سیاسی نیز الگوی حکمرانی مطلوبی ارائه دهد.

قرآن راه بومی‌سازی علوم انسانی را نشان می‌دهد

حجت‌الاسلام محمدعلی اسدی‌نسب، محقق و قرآن پژوه حوزه علمیه در ارائه مقاله‌ای با عنوان «تحلیل بسامد علم در قرآن با رویکرد روش علم انسانی اسلامی» تأکید کرد: تمدن اسلامی بر مرجعیت نصوص قرآن کریم استوار است و بومی‌سازی علوم انسانی بدون اتکا به آموزه‌های قرآنی امکان‌پذیر نیست؛ واژه علم و مشتقات آن بیش از ۸۵۰ مرتبه در قرآن به‌کار رفته و نشان‌دهنده اهمیت ویژه علم از نگاه الهی است.

وی با اشاره به اینکه علم در قرآن به حوزه‌های مختلفی همچون طبیعت، تاریخ، احکام و حتی رویا اطلاق شده، تصریح کرد: قرآن سطوح و قلمرو گسترده‌ای از علم را معرفی کرده است؛ این سطوح شامل دانش مطلق خداوند، معرفت یقینی ایمانی، علم حاصل از تجربه و دانش بدون ایمان است؛ همچنین منابع علم در قرآن شامل خداوند، پیامبران، قرآن، عقل، شهود، حواس ظاهر و تاریخ معرفی شده‌اند.

حجت‌الاسلام اسدی‌نسب خاطرنشان کرد: علوم انسانی اسلامی باید بر اساس مبانی و روش‌های قرآنی بازتعریف شود؛ گزاره‌های قرآنی در حوزه انسان‌شناسی قابلیت ارزیابی تجربی دارند و می‌توانند مبنای بازنگری در روش‌های علوم انسانی و ایجاد تناسب میان علم و ارزش‌های دینی قرار گیرند.

مرجعیت علمی با جامعیت و جاودانگی

صالحه ملبوبی، پژوهشگر قرآنی حوزه علمیه خواهران در ارائه مقاله‌ای با موضوع «بررسی تلقی آیت‌الله جوادی‌آملی و آیت‌الله مصباح‌یزدی از علم دینی و نقش آن در تبیین گستره مرجعیت علمی قرآن»، به جامعیت مفاهیم قرآنی و تأثیر آن بر علوم تجربی و معارف بشری اشاره کرد.

وی تأکید کرد: از دیدگاه این دو اندیشمند، هر علم دینی باید مطابق با واقعیت و در بستر فلسفه الهی شکل گیرد؛ از دیدگاه آیت الله جوادی آملی قرآن کریم در ابعاد انسان‌شناسی و جهان‌شناسی، برنامه‌ای جامع برای سعادت بشر ارائه کرده که بر مبنای عقل و علم استوار است و هدایت بشر را تضمین می‌کند؛ از نگاه ایشان، جامعیت قرآن به معنای پاسخگویی به تمامی ابعاد مادی و معنوی انسان است، هرچند این پاسخ‌ها با کمک عقل و استدلال کشف می‌شود.

ملبوبی همچنین به دیدگاه آیت‌الله مصباح‌یزدی درباره سکولار بودن علوم اشاره کرد و گفت: ایشان فلسفه الهی را زیربنای همه دانش‌ها می‌دانند و معتقدند که جهان‌بینی جامعه و تمام اندیشه‌های علمی در بستر فلسفه الهی شکل می‌گیرد؛ از نگاه ایشان، ویژگی‌هایی مانند اثرگذاری، تازگی، جهان‌شمولی و جاذبه مفاهیم قرآن، این کتاب آسمانی را به الگویی برای پاسخگویی به نیاز‌های بشری تبدیل کرده است.

مرجعیت علمی قرآن از دیدگاه مفسران فریقین

حجت‌الاسلام محمد مظفر در ارائه مقاله‌ای با موضوع «دلایل مرجعیت علمی قرآن از دیدگاه مفسران فریقین» تأکید کرد: این مرجعیت در میان بسیاری از مفسران شیعه و اهل سنت به دلایل قرآنی، روایی و عقلی پذیرفته شده است.

وی با اشاره به دلایل قرآنی، گفت: آیاتی مانند تحدی قرآن و صفت فرقان بودن آن، از جمله شواهدی هستند که مفسران فریقین برای اثبات حجیت و مرجعیت قرآن مطرح کرده‌اند؛ این آیات نشان می‌دهد که قرآن، توانایی تشخیص حق از باطل را برای هدایت بشر تا قیامت داراست.

حجت‌الاسلام مظفر همچنین به دیدگاه برخی مفسران درباره جامعیت قرآن اشاره کرد و افزود: علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی معتقدند که قرآن در تمامی زمینه‌های مادی و معنوی الگوی کاملی برای سعادت بشری ارائه می‌دهد.

وی در ادامه به دلایل روایی پرداخت و حدیث ثقلین را از مهم‌ترین مستندات مفسران برای مرجعیت علمی قرآن دانست؛ و تأکید کرد: این حدیث متواتر، بر اهمیت رجوع به قرآن در زمان فتنه و تشخیص راه حق تأکید دارد. علاوه بر این، تجربه تاریخی نیز نشان می‌دهد که نزدیکی به قرآن همواره موجب پیشرفت و دوری از آن باعث انحطاط جامعه اسلامی بوده است.

مرجعیت علمی قرآن ریشه در هدایت عام دارد

حجت‌الاسلام محمد عزتی، مدرس حوزه علمیه در مقاله‌ای با موضوع «بخشایش ادله قرآنی مرجعیت علمی قرآن کریم»، تأکید کرد: مرجعیت قرآن در هدایت علمی بشر از مفاهیم بنیادین آن است و بر هدایت عام و جامعیت قرآن استوار است.

وی بیان کرد: مرجعیت علمی قرآن به معنای راهبری علوم بشری و جهت‌دهی آنها توسط قرآن کریم است؛ هدایت عام قرآن شامل همه ابعاد مادی و معنوی است و آیات متعددی مانند وعده غلبه دین اسلام بر جهان، هدایت به رشد و سلامتی، و نور بودن قرآن، این ویژگی را اثبات می‌کنند. عزتی همچنین افزود: قرآن کریم با جامعیت و حکمت الهی خود، علوم انسانی و اسلامی را به‌سوی تکامل هدایت می‌کند و قوام جوامع انسانی را تضمین می‌کند؛ مفسرانی مانند علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی نیز بر این باورند که قرآن، فراتر از عقل و تجربه بشری، ابزاری است که وعده‌های الهی را در تمامی ابعاد محقق می‌سازد.

دلایل روایی، مرجعیت علمی قرآن را تبیین می‌کند 

حجت‌الاسلام سید رضا مودب در مقاله‌ای با عنوان «دلایل روایی مرجعیت علمی قرآن کریم»، تأکید کرد؛ مرجعیت علمی قرآن نه تنها از دیدگاه قرآنی بلکه از طریق روایات و دلایل تاریخی نیز قابل اثبات است.

استاد حوزه علمیه قم گفت: مفسران بزرگ از جمله علامه طباطبایی مرجعیت علمی قرآن را پذیرفته‌اند و دلایل آن را در آیات قرآن و احادیث معتبر می‌یابند. یکی از این دلایل روایی حدیث ثقلین است که قرآن را به عنوان مرجع اصلی مسلمانان معرفی می‌کند؛ همچنین احادیث دیگری که به عرضه روایات بر قرآن اشاره دارند، تأکید بر مرجعیت قرآن در مواجهه با فتنه‌ها دارند.

حجت‌الاسلام مودب به اهمیت تجربه تاریخی مسلمانان در استفاده از قرآن به عنوان مرجع علمی اشاره کرد و افزود: تاریخ نشان داده است که هرگاه مسلمانان به قرآن نزدیک بوده‌اند، پیشرفت‌های علمی و اجتماعی چشمگیری داشته‌اند، اما هر زمان از قرآن فاصله گرفته‌اند، جامعه با انحطاط مواجه شده است.

مرجعیت علمی قرآن از نگاه احادیث

حجت‌الاسلام محمد صادق یوسفی مقدم در ارائه مقاله‌ای با عنوان «واکاوی و نقد دیدگاه‌های مخالفان مرجعیت علمی قرآن کریم»، نظرات مختلف اندیشمندان امامیه را در مورد مرجعیت علمی قرآن بر اساس احادیث عرضه و کتاب الله بررسی کرد و گفت: قرآن به‌عنوان مرجع اصلی علمی در بسیاری از مسائل دینی و علمی مطرح است، اما باید دیدگاه‌های مختلف اندیشمندان را نیز مورد نقد و تحلیل قرار داد.

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به دسته‌بندی‌های مختلف دیدگاه‌های مطرح‌شده در خصوص مرجعیت علمی قرآن، گفت: برخی معتقدند که قرآن تنها مرجع در علوم اعتقادی است، در حالی که دیگران به بررسی تمام علوم از جمله علوم طبیعی و اجتماعی از منظر قرآن اعتقاد دارند.

حجت‌الاسلام یوسفی مقدم از ضرورت استفاده از قرآن به‌عنوان مرجع علمی در دنیای امروز گفت و تأکید کرد: مباحث دینی و علمی باید از قرآن استخراج شوند تا اساس و مبنای علمی معارف و آموزه‌ها در عصر حاضر قرار گیرند.

مرجعیت علمی قرآن در علوم انسانی نیازمند تحول

سید محمدتقی موحد ابطحی در ارائه مقاله‌ای با موضوع نقد درون گفتمانی و روش‌شناختی ایده مرجعیت علمی قرآن، بر لزوم تحول علمی و پژوهشی در حوزه علوم انسانی تأکید کرد و ضمن اشاره به برگزاری کنگره بین‌المللی قرآن و علوم انسانی در سال ۱۳۹۶، بیان کرد: در این رویداد، بحث‌های جدی پیرامون مرجعیت علمی قرآن مطرح شد، اما پژوهش‌های اصولی و سازمان‌دهی‌شده در این زمینه به‌صورت پراکنده باقی مانده‌اند.

وی با اشاره به اینکه تحولات در این حوزه باید در جهت ارتقای فهم دقیق‌تر از دانش‌ها و آسیب‌شناسی‌های موجود صورت گیرد، افزود: ما نیازمند یک نگاه آسیب‌شناسانه برای بهبود عملکرد و تحول علم هستیم که در چارچوب دین اسلام و آموزه‌های قرآنی باید انجام گیرد.

موحد ابطحی همچنین به چالش‌های عملی در راه اجرایی کردن ایده مرجعیت علمی قرآن در جامعه اشاره کرد و گفت: تاکنون، باوجود تلاش‌های ۴۰ ساله در این زمینه، نتایج مطلوبی حاصل نشده است.

استاد حوزه علمیه در نهایت از لزوم توجه به علوم انسانی و روش‌شناسی قرآنی برای تحول اساسی در این علوم سخن گفت و افزود: تحول در حوزه علوم انسانی حوزوی می‌تواند تأثیرات مثبتی بر علوم دانشگاهی و سایر حوزه‌ها داشته باشد، به شرطی که توجه کافی به مبانی و روش‌های اصولی قرآن در این راستا صورت گیرد.

افق جدیدی در پیوند با علوم انسانی

حجت‌الاسلام سیدرضا مؤدب، رئیس کمیسیون تخصصی «مفهوم شناسی و دلایل مرجعیت علمی قرآن» از سلسله کمسیون‌های نخستین همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم در جمع بندی نخستین روز از کمیسیون‌های پنجگانه همایش گفت: همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم با ارائه نتایج پژوهش‌های نوین، افق جدیدی در پیوند علوم انسانی با قرآن کریم گشوده و مرجعیت علمی قرآن را در این عرصه تثبیت کرده است.

استاد حوزه علمیه قم در سخنانی اظهار کرد: نخستین همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم، نتیجه دو سال فکر، مطالعه و تحقیق جمعی از پژوهشگران متعهد است که اکنون به نقطه برگزاری آن نزدیک شده‌ایم.

وی با بیان اینکه تحقق این همایش یک افتخار ملی است، افزود: برگزاری این رویداد علمی مرهون تلاش حوزه علمیه قم و همراهی مدیران محترم پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن است؛ این تلاش گامی مؤثر در مسیر تحقق مرجعیت علمی قرآن برای علوم انسانی به شمار می‌رود.

رئیس کمیسیون همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم با تأکید بر ضرورت توجه به فرمایشات امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب در حوزه علوم انسانی و قرآن کریم تصریح کرد: رهبر انقلاب طی دو دهه گذشته بار‌ها بر اهمیت مرجعیت قرآن کریم در علوم انسانی تأکید کرده‌اند و این موضوع به یکی از اولویت‌های اساسی نظام تبدیل شده است.

حجت‌الاسلام مؤدب با اشاره به نقش ویژه حوزه علمیه قم در پیشبرد این هدف گفت: تحقق مرجعیت علمی قرآن کریم نیازمند بستری تخصصی و متعهدانه است که تنها از حوزه مبارک قم برمی‌آید؛ امروز شاهدیم که پژوهشگران این حوزه در اقدامی بی‌نظیر، گام‌های مؤثری برای دینی‌سازی علوم انسانی برداشته‌اند.

وی همچنین بر ضرورت تبیین مفاهیم و ادله مرجعیت علمی قرآن کریم در روز‌های ابتدایی همایش تأکید کرد و گفت: در روز نخست همایش، به مفهوم‌شناسی و ادله مرجعیت علمی قرآن از منظر آیات، روایات و دیگر مستندات پرداخته می‌شود؛ مبانی و مرجعیت علمی قرآن نیز در ادامه همایش مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

رئیس کمیسیون همایش از تلاش پژوهشگران برای تدوین مقالات ارزشمند در این حوزه قدردانی کرد و افزود: تلاش‌های علمی صورت‌گرفته می‌تواند در فضای مجازی و مراکز علمی کشور مورد بهره‌برداری محققان و دانشگاه‌ها قرار گیرد؛ این دستاوردها، خدمتی بزرگ به جامعه علمی کشور خواهد بود.

حجت‌الاسلام مؤدب ضمن قدردانی از برنامه‌ریزی دقیق برای ارائه مقالات در روز همایش، خاطرنشان کرد: این رویداد علمی روز پنجشنبه برگزار خواهد شد و امید است که همه برنامه‌ها در این روز به نحو احسن به ثمر برسد.