گزارشی از وضعیت فلسفه در سده اخیر حوزه علمیه قم

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت الاسلام ابوالحسن غفاری در نشست «گزارشی از وضعیت فلسفه در سده اخیر حوزه علمیه قم» از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم که به همت دبیرخانه یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم و با همکاری معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برگزار شد، عنوان کرد: فلسفه یکی از جدی ترین مباحث در سنت اسلامی حوزه علمیه بوده است و از دورهای گذشته مانند فارابی، ابن سینا و ملاصدرا تدریس می‌شده و در عصر حاضر نیز یکی از دروس پر طرفدار است.

وی ادامه داد: حوزه‌های علمیه هیچگاه خودش را از فلسفه مستقل ندانسته و همواره مباحث فلسفه، حکمت، کلام و عرفان با فراز و نشیب هایی حضور داشتند.

استاد حوزه با بیان اینکه در سده اخیر اتفاقات متعدد و مبارکی در حوزه فلسفه و حکمت رخ داده است، گفت: حوزه علمیه قم همانند دیگر حوزه‌های علمیه در طول قرون گذشته به‌عنوان مرزبان و نگهبان مرزهای اعتقادی و دینی در خط مقدم دفاع از دین و عقاید اسلامی بوده و در قالب فلسفه به شبهات پاسخ داده است.

حضور آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری

وی بیان کرد: آیت الله العظمی حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ وارد حوزه علمیه قم شد و به عنوان مرجع و رئیس حوزه علمیه قم تدبیر امور را در حوزه علمیه قم بر عهده گرفت و تا سال ۱۳۱۵ دروس مختلفی مانند فقه، اصول، کلام، ریاضی، حکمت و... تدریس کرد.

حجت الاسلام و المسلمین غفاری ادامه داد: با بررسی زندگی و نحوه برخورد مرحوم آیت الله العظمی حائری یزدی موضعی که علیه فلسفه اتخاذ کرده باشند، وجود ندارد. ایشان در طول دوران زعامت بر حوزه علمیه قم تلاش کردند که علاوه بر تدریس و بحث، شرایط مناسب و آرامی برای تحقیق طلاب فراهم شود و علیرغم تلاش‌هایی که پهلوی اول برای تعطیلی حوزه علف قم کرد با موضع گیری های درست آیت الله حائری یزدی این توطئه‌ها خنثی شد و حوزه علمیه قم هرچند در شرایط خفقان قرار داشت اما به فعالیت خود ادامه داد.

وی تأکید کرد: آثار آیت الله حائری نشان می‌دهد که به مباحث فلسفی و عقلی توجه داشته است و نه تنها مخالف فلسفه نبوده بلکه به اصطلاحات فلسفی آشنا بوده است همچنین فرزندان ایشان (آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی و مرحوم مهدی حائری یزدی) دو شخصیتی بودند نزد امام راحل و علامه طباطبایی درس فلسفه فرا گرفتند.

استاد حوزه تاکید کرد: آیت الله حائری یزدی فضا را برای تدریس همه دروس اعم از ریاضیات، فلسفه، طبیعت، اصول، رجال، حدیث و... را فراهم کرده بود تا به خاطر خفقانی که توسط پهلوی اول به حوزه علمیه وارد شده بود علوم مختلف در گوشه انزوا قرار نگیرند.

حجت الاسلام غفاری اضافه کرد: در این دوره شخصیت های مختلفی مانند میرزا علی اکبر حکمی یزدی (متوفای ۱۳۰۴) به تدریس فلسفه پرداختند که شاگردانی مانند مرحوم عبدالله سید احمد خوانساری، سید کاظم عصار، میرزا خلیل کمره ای، ابوالحسن رفیعی قزوینی، آیت الله العظمی مرعشی نجفی و... داشتند و مباحثی مانند شرح منظومه، اسباب و شرح قانون ابن سینا را تدریس می‌کردند.

وی ادامه داد: در ادوار بعدی شخصیت هایی مثل مرحوم آیت الله خوانساری، میرزا محمدتقی اشراقی، آیت الله سیدعلی یثربی و کبیر قمی در درس ایشان حضور داشتند. آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی که استاد حکمت و عرفان امام خمینی (ره) بودند نیز چراغ حکمت را در حوزه علمیه قم روشن نگه داشتند.

استاد حوزه یادآور شد: تدریس چندین ماده درسی از فلسفه در منظر مرحوم آیت الله حائری و مرحوم اکبر حکمی نشان می‌دهد که در آن دوران فلسفه با مخالفت جدی مواجه نبوده است و علاقه مندان زیادی برای یادگیری فلسفه در این کلاس‌ها حضور پیدا می‌کردند.

وی با بیان اینکه مرحوم رفیعی قزوینی یکی از مهم ترین مدرسان حوزه علمیه در آن زمان بوده است، اضافه کرد: مرحوم رفیعی قزوینی نقطه عطفی در گسترش فلسفه حوزه علمیه بوده است و مقدمه‌ای که بر کتاب در الفوائد مرحوم حائری یزدی نوشته است نشان می‌دهد از مشاهیر شاگردان آیت الله حائری یزدی بوده است.

حجت الاسلام غفاری با بیان اینکه با گذر زمان اقبال به فلسفه بیشتر شد، گفت: تدریس امام خمینی(ره) نقطه عطفی در جریان فلسفی در حوزه علمیه قم در یکصد سال اخیر بود؛ به دلیل اینکه وقتی شخصیتی مانند امام راحل که استاد فقه و اصول بودند فلسفه تدریس کردند هیمنه ضدیتی که در رابطه با فلسفه وجود داشت شکسته شد و میدان برای افراد دیگر باز شد تا اساتید و بزرگان بتوانند در حوزه و دانشگاه تدریس فلسفه داشته باشند.

ورود علامه طباطبایی(ره)

وی اظهار کرد: با ورود مرحوم علامه طباطبایی در ۱۳۲۵ به قم فصل جدیدی از مباحث مطرح شد و با کثرت مدرسان، دانش پژوهان و طلاب در زمینه فلسفه مواجه شدیم.

استاد حوزه درباره پیشینه آشنایی حوزه علمیه قم در یکصد سال اخیر با فلسفه غرب عنوان کرد: علی اکبر حکمی در تدریس فلسفه ای که داشته از فلاسفه‌ای مانند کانت نام برده است و در رساله حکمیه از این فلاسفه نقل قول کرده و آن‌ها را مورد بررسی، تحلیل و نقد قرار داده است که این امر نشان می دهد که فلسفه غرب مورد توجه بوده است اما به صورت ساختارمند نبوده است.

وی ادامه داد: به دلیل هجوم افکار مارکسیستی و ماتریالیستی که جامعه را فرا گرفته بود و مواجهه با حزب دموکرات آذربایجان و کردستان که به نوعی دست نشانده های شوروی سابق و حزب کمونیسم بودند و با فلسفه دین را مورد هجمه قرار داده بودند علامه طباطبایی به عنوان یک نگهبان برای پاسداری از تراث اسلامی و عقاید اسلامی ورود جدی به فلسفه غرب و نقد آن داشتند و بزرگانی مانند شهید مرتضی مطهری، آیت الله یزدی، آیت الله جوادی آملی، آیت الله حسن زاده آملی و... را تربیت کردند.

حجت الاسلام غفاری با تاکید بر اینکه علامه طباطبایی حلقه واسطه بین قم، نجف و دانشگاه بودند، افزود: ورود علامه طباطبایی و شاگردانش باعث تولید ادبیات در نقد فلسفه غرب می‌شود و به نوعی فلسفه اسلامی با فلسفه غرب رویارو می‌شوند و در این رویارویی قوت و قدرت فلسفه اسلامی نمایان شد، نقاط ضعف حکمت اسلامی که نیاز به تقویت داشت شناسایی شد، آثار متعددی نگارش شد و شاگردان بارزی تربیت شدند که در دانشگاه اثر گذار بودند و افکار ماتریالیسمی را مورد نقد و بررسی قرار دادند.

فلسفه مضاف

وی بیان کرد: درگذشته فلسفه مضاف به گونه فلسفه مضافی که امروزه جریان دارد نبوده است، اما نوآوری هایی که امروزه به عنوان فلسفه مضاف نامیده میشود در آن دوران مطرح می‌شود. مرحوم حکمی مباحث نفس و مرحوم شاه آبادی مباحث فطرت را بیان می‌کردند و توجه به فلسفه مضاف مانند فلسفه زیبایی، دین، اخلاق، اقتصاد و ... پس از ورود علامه طباطبایی به حوزه علمیه قم آغاز شد به تناسب نیاز و ترجمه هایی که از آثار غرب اتفاق می افتد و علمای ما برای اینکه مواجهه داشته باشند به این مسأله پرداختند.

استاد حوزه یادآور شد: مسائلی که امروزه تحت عنوان فلسفه مضاف بیان می‌شود در گذشته با عناوین دیگر و در مباحث دیگر مطرح می شده است اما در صد سال اخیر حوزه علمیه قم توجه جدی تری شد با ورود علامه طباطبایی و شاگردانشان آثار بیشتری تولید شد.

وی ادامه داد: شهید مطهری، علامه محمدتقی جعفری و آیت الله مصباح یزدی از جمله شخصیت هایی بودند که زمینه فلسفه مضاف ورود جدی داشتند بود و دیگر بزرگان هم ورود پیدا کردند. امیدواریم بیش از گذشته به فلسفه مضاف به ویژه فلسفه های معطوف به علوم اجتماعی و علوم طبیعی پرداخته شود.

حجت الاسلام غفاری با بیان اینکه در دوران سید محمدتقی خوانساری و مرحوم آیت الله سید موسوی نیز مخالفتی با فلسفه دیده نمی شود، اضافه کرد: آیت الله العظمی بروجردی نیز نزد مرحوم میرزا جهانگیرخان قشقایی و آخوند کاشی فلسفه را فرا گرفته بود. وقتی عده‌ای مخالفت های زیادی کردند ایشان از علامه طباطبایی درخواست کردند که مدتی کلاس هایشان را تعطیل کنند تا مخالفت از بین برود. علامه طباطبایی تدریس خود را در منزلشان شروع می‌کنند تا بازتاب زیادی نداشته باشد.

وی عنوان کرد: آیت الله بروجردی (ره) مخالف فلسفه نبود و شخصیت ها و فیلسوفان بزرگی مانند علامه طباطبایی (ره) و شاگردانشان در دوران ایشان پرورش یافتند و تدریس کردند. شخصیت هایی مثل مرحوم سید کاظم عصار، مرحوم الهی قمشه‌ای،‌ مرحوم سید جلال الدین آشتیانی و مرحوم شهید مطهری شخصیت هایی هستند که در دانشگاه ها می رفتند و فلسفه اسلام را تدریس می کردند و آبروی حوزه های علمیه در دانشگاه ها بودند.

استاد حوزه گفت: در سده اخیر حوزه علمیه قم با نوآوری ها و ابتکارات زیادی مواجه هستیم که فیلسوفان با تدریس، شرح، نوشتن کتاب و مقاله در بسط فلسفه اسلامی تلاش کردند. اعتباریات، حرکت جوهری و وقوع حرکت و...از جمله این ابتکارات بوده است.

وی اضافه کرد: امروزه وقتی حوزه علمیه قم را نگاه می کنیم با یک درخشش فوق العاده مواجه هستیم که تعداد مدرسین، مجلات، مقالات و مدارس، پژوهشگاه ها و موسساتی که در آن فلسفه تدریس می‌شود نمونه ای از این درخشش است.

حجت الاسلام غفاری یادآور شد: با توجه به اینکه حوزه علمیه قم به عنوان نگهبان مرزهای اعتقادی و دینی مردم در خط مقدم دفاع از عقاید اسلامی است باید هرچه بیشتر شبهات روز را رصد کند و پاسخ بدهد. زمانی می‌توانیم نقد کنیم که علاوه بر اینکه به فلسفه اسلامی تسلط داریم با نگاه و عقاید آن‌ها نیز آشنا باشیم.