عملیات کربلای ۱؛ شکست استراتژی متحرک عراق و آزادسازی مهران

طرح حمله‌ی عراق به ایران از مدت‌ها پیش از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، برنامه‌ریزی شده بود و عراق با احداث و تقویت پایگاه‌های نظامی در نوار مرزی و همچنین حمله به برخی روستاها و پاسگاه‌های مرزی ایران، تدارک حمله‌ی بزرگ به ایران را دیده بود. وفیق السامرایی، از افسران اطلاعاتی رژیم بعث عراق، در کتاب ویرانی دروازه‌ی شرقی، مهم‌ترین هدف نظامی عراق در منطقه‌ی عملیاتی میانی را تلاش برای اشغال شهر مهران و گسترش خط حمله به ‌طرف شمال، به‌منظور اشغال تنگه‌ی «کنجان چم» به سمت ایلام عنوان می‌کند. بر این اساس، ارتش رژیم بعث عراق موفق شد تا در همان روزهای آغازین جنگ با تصرف ارتفاعات (قلاویزان، کوه‌گچ، حمرین، زالو آب یا کله قندی،کولک و زیل)، در تاریخ ۱۲ مهرماه ۱۳۵۹، وارد شهر مهران گردد. بعد از آزادسازی خرمشهر، در سوم خرداد ۱۳۶۱، ارتش عراق از بسیاری از مناطق متصرفی همچون مهران عقب نشینی کرد؛ اما با این وجود ارتفاعات مهران کماکان در کنترل نیروهای عراقی بود و شهر مهران همچنان در دید و تیررس دشمن قرار داشت.

در مرداد ماه سال ۱۳۶۲، نیروهای رزمنده‌ی ایرانی با انجام عملیات والفجر ۳ تلاش کردند تا ارتفاعات یاد شده در منطقه‌ی مهران را از نیروهای دشمن باز پس گیرند. در این عملیات اگر چه موفقیت‌هایی نصیب نیروهای رزمنده‌ی ایرانی شد، اما امکان فتح قله‌ی اصلی ارتفاعات مهران (کله قندی) و خارج‌کردن آن از دسترس نیروهای عراقی حاصل نشد. امکان تجمع نیروی نظامی در داخل شهر مهران نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی شهر وجود نداشت و دشمن به دلیل اشراف و کنترل بر ارتفاعات، هر وقت قصد تصرف آن را داشت، می‌توانست وارد مهران شود. این روند از سال ۱۳۶۲ تا زمان اتخاذ استراتژی متحرک عراق در سال ۱۳۶۴، همچنان ادامه داشت و در شهر مهران تنها تبادل آتش در جریان بود. ولی از سال ۱۳۶۴، عراق با اتخاذ استراتژی دفاع متحرک و انجام یک سری عملیات‌ها توانست برخی از مناطق ایران مثل ارتفاعات حاج عمران، سومار، بندیخان، فکه و در ادامه مهران را دوباره بمباران کند و مجدداً این شهر را به تصرف خود درآورد.

تصرف مجدد شهرهای مرزی چون مهران که از اهمیت استراتژیک خاصی برخوردار بودند باعث شد که تبعات سیاسی نامناسبی به همراه داشته باشد. ضمن آن که بر روحیه نیروهای خودی هم آثار سوء گذاشته بود. این تبعات سیاسی و نظامی سبب پیگیری امام خمینی(ره) از مسئولان جنگ شد، به طوری که حضرت امام در این خصوص دو بار از مسئولان جنگ می‌پرسند: پس مهران چه شد؟

با توجه به اهمیت موضوع اشغال شهر مهران و پیگیری امام خمینی، عملیات کربلای ۱ با هدف آزادسازی مهران و سلسله ارتفاعات قلاویزان و کله قندی و در نهایت دستیابی به مرز و تأمین امنیت منطقه‌ی مهران توسط فرماندهان سپاه پاسداران پی‌ریزی شد.

بدین منظور عناصر اطلاعاتی قرارگاه نجف با بررسی منطقه‌ی متصرفی، شناسایی خوبی را از موقعیت نیروهای دشمن در سه محور شمالی(جاده‌ی مهران - ایلام)، محور وسط (رودخانه‌گاوی وجاده‌ی دهلران – مهران) و در محور جنوبی (ارتفاعات قلاویزان) کسب کردند. در ۱۵ خرداد ۱۳۶۵ با پیگیری‌های جانشین فرمانده‌ی سپاه(رحیم صفوی) انجام طرح عملیاتی در محور قصر شیرین و سومار با هدف فریب نیروهای دشمن و نیز احداث خاکریز بدون درگیری با نیروهای عراقی در منطقه‌ی مهران توسط سه لشکر ۲۷ محمد رسوالله(ص)، ۲۵کربلا و ۴۱ شهید ثارالله(ع) سپاه انجام شد تا زمینه‌ی اجرای عملیات اصلی که کربلای ۱ بود، فراهم گردد.

در عملیات کربلای ۱، نیروی زمینی سپاه در جایگاه فرماندهی عملیات در منطقه حضور داشت و قرارگاه نجف با ۶ لشکر(۲۷ محمد رسول الله(ص)، ۴۱ ثارالله، ۲۵ کربلا ، ۱۰ سیدالشهدا، ۱۷ علی‌ابن ابی طالب و لشکر ۵ نصر)، سه تیپ (۲۱ امام رضا، ۱۵ امام حسن و ۶۶۲ بیت المقدس) و یک گردان مستقل زرهی ۳۸ ذوالفقار مسئول آزادسازی مهران بودند. همچنین نیروی هوایی ارتش ایران با تعهد انجام روزی ۱۰ سورتی پرواز به منظور بمباران مواضع دشمن، پشتیبانی هوایی عملیات را بر عهده گرفته بود. سرانجام عملیات کربلای ۱ با رمز «یا ابوالفضل العباس ادرکنی» در ساعت ۱۰ و ۳۰ دقیقه‌ی شب روز دوشنبه مورخ ۹ تیر ۱۳۶۵ آغاز شد.

نقشه‌ی عملیات کربلای ۱ جهت آزادسازی مهران

 تلاش لشکر ۲۵ کربلا برای تصرف ارتفاعات قلاویزان در ابتدا با کندی پیش رفت ولی مدتی بعد دشمن به دلیل از دست دادن روحیه‌ی خود تصمیم به عقب‌نشینی گرفت. لشکر ۱۷ علی‌ابن ابی طالب نیز با دورزدن ارتفاعات قلاویزان و با توجه به موقعیت لشکر ۲۴۵ کربلا در تصرف ارتفاعات قلاویزان، توانست منطقه‌ی عملیاتی را پاکسازی و تعداد زیادی از نیروهای دشمن را به اسارت در بیاورد. لشکرهای ۲۷ محمد رسول‌الله و ۴۱ ثارالله نیز همزمان مشغول تصرف ارتفاعات حمرین و پاکسازی روستاهای مهران از وجود نیروهای بعثی بودند. در مجموع حدود ۸۰ درصد از نیروهای دشمن در شب اول عملیات کربلای ۱ منهدم شدند. در روز دوم عملیات نیز نیروهای لشکر ۴۱ ثارالله به فرماندهی شهید قاسم سلیمانی و نیروهای لشکر ۵ نصر به دلیل روحیه‌ی بالای نیروهای خودی و از هم گسیختگی نیروهای دشمن، پیشروی به سمت ارتفاعات قلاویزان و تصرف مواضع دشمن را ادامه دادند.

غافلگیری دشمن و سرعت پیشروی نیروهای رزمنده‌ی ایرانی در کربلای ۱ به حدی مؤثر و موفق بود که دشمن به صورت جنگ و گریز در حال عقب‌نشینی بود. در روز ۱۱ تیر ماه ۱۳۶۵، شهر مهران آزاد شد و عملیات برای آزاد‌سازی سایر روستاها و ارتفاعات منطقه به مدت ده روز ادامه یافت.

بعد از اجرای موفقیت‌آمیز کربلای ۱ و شکست نیروهای نظامی عراق در منطقه‌ی مهران، به مدت دو ماه درگیری بین دو کشور فروکش کرد و این فرصت مناسبی شد تا نیروهای رزمنده و یگان‌های ایرانی توان از دست رفته را تقویت کنند. فرماندهان سپاه نیز در فکر آماده‌ساختن نیروها برای انجام عملیات بزرگ و سرنوشت‌ساز در زمستان آن سال بودند. اما آنچه که به اهمیت انجام عملیات کربلای ۱ و در نتیجه آزادسازی مهران در سال ۱۳۶۵ افزود، چشم‌انداز جدیدی از ناتوانی و ضعف کشور عراق بود. در کتاب جنگ به روایت فرمانده، نوشته‌ی محسن رضایی، چنین آمده است: بعد از اشغال مهران، عراقی‌ها جشن بزرگی گرفتند و حدود۴۰ گلوله توپ در بغداد شلیک کردند تا بلکه بتوانند اثر شکست فاو را خنثی سازند و از طرفی به دنیا بگویند که اگر ایران فاو را می‌گیرد ما هم می‌توانیم مهران را بگیریم. اما بعد از عملیات کربلای ۱ که موجب آزادسازی مهران شد، دنیا فهمید که صدام تاب ایستادن در برابر ایران را ندارد و لذا آماده‌ی صدور قطعنامه‌ی ۵۹۸ شد.

بنا به گفته‌ی ناظران و کارشناسان جنگ، عملیات کربلای ۱ و باز پس‌گیری مهران نشان دهنده‌ی آسیب پذیری رژیم بعث عراق و استراتژی دفاع متحرک آن کشور بعد از ماجرای شکست در فاو بود. بنابراین پیروزی عملیات کربلای ۱ نقطه‌ی پایان این سلسله حرکات عراق بود که دست‌آوردهایی را که این مدت نصیب دشمن شده بود، بر باد داد. در واقع، پس از تهاجم دشمن به مهران، نیروهای خودی و دشمن، نیاز به فرصتی برای آمادگی مجدد داشتند تا برنامه‌های خود را به طرف مقابل دیکته کنند. در این میان، طرفی که می‌توانست از زمان بهتر استفاده کند، ابتکار عمل را به دست ‌گرفت. در این میدان، سپاه با وجود تمامی مشکلات موجود، برخی کمبودها و عدم آمادگی‌ها، مسئله‌ی زمان را در نظر گرفت و با پای کار بردن نیروها بر حریف پیروز شد. در نتیجه رؤیای دشمن کاملاً فروپاشید و بار دیگر در لاک دفاعی فرو رفت و مجبور شد باز هم در پشت خاکریزها و دژهای خود به انتظار حملات منتظره و غیر منتظره‌ی نیروهای اسلام بنشیند. از طرفی عملیات کربلای ۱ موجبات بی‌اعتمادی حامیان منطقه‌ای و به‌خصوص مقامات آمریکایی را نسبت به توانایی رژیم بعث عراق نیز فراهم کرد.

در آن مقطع از جنگ، صدام حسین پس از شکست نیروهایش در عملیات کربلای ۱، در یک مانور تبلیغاتی طرح صلحی را به دبیر کل سازمان ملل پیشنهاد کرد که در آن به آغازگر جنگ، تنبیه متجاوز و پرداخت غرامت که اصلی‌ترین شرایط ایران برای تحقق صلح بود اشاره‌ای نشده بود. این طرح صلح مبتنی بر ۵ ماده بدین شرح بود:

• عقب نشینی کامل به مرزها
• مبادله‌ی اسیران
• امضای موافقتنامه‌ی صلح و عدم تجاوز
• عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر
• تعهد دو کشور در جهت تحقق ثبات و امنیت منطقه

البته این طرح ابتدایی و قابل اجرا نبود؛ چرا که شرایط و خواسته‌های مشروع ایران در آن لحاظ نشده بود و طرح صلح پیشنهادی عراق صرفاً جنبه‌ی روانی و تبلیغاتی داشت، چنان چه مجله‌ی لوموند درباره‌ی آن نوشته بود که طرح صدام حسین برای صلح تنها جنبه‌ی مصرف داخلی دارد.

منابع و مآخذ

• امیر حسین کیهان پناه، مهران در جنگ، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۰.
• حسین اردستانی، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق جلد سوم؛ تنبیه متجاوز، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۱.
• خبرگزاری جمهوری اسلامی. گزارش‌های ویژه‌ی نشریه شماره ۱۳۷، ۱۱/۵/۱۳۶۵ .
• خبرگزاری جمهوری اسـلامی، نشـریه‌ی گزارش‌های ویژه، شماره۱۰۵، ۱۲ / ۴ / ۱۳۶۵ .
• سـند شـماره ۶۵۶ مرکز مطالعـات و تحقیقـات جنـگ: گزارش عملیـات کربلای۱ ،راوی: محسـن رخصـت طلب، تیر ۱۳۶۵.
• محسن رضایی میر قائد، جنگ به روایت فرمانده، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، ۱۳۹۰.
• مدیریت بررسی‌های تاریخی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ کربلای ۱: آزادی مهران و شکست استراتژی متحرک عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۴.
• وفیق السامرایی، ویرانی دروازه‌ی شرقی، ترجمه‌ی عدنان قارونی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۰.