محرمانه‌های شاه و نیکسون؛ شاه: تمایل طبیعی ما به اسرائیل است

در 24 جولای 1973 شاه به همراه فرح پهلوی به واشنگتن سفر کرد تا بخشی از توافقات مطرح شده در دیدار تهران را رسمیت ببخشد. نیکسون در مراسم استقبال از محمدرضا پهلوی نطق غرایی در باب شخصیت شاه ارائه کرد و او را نه تنها رهبری شایسته برای مردم ایران بلکه یکی از سیاستمداران طراز اول جهانی معرفی کرد. محمدرضا پهلوی هم در پاسخ اظهار داشت که بزرگترین موهبت برای او بهره‌مندی از مشورت ها و رهنمودهای رهبری همچون ریچارد نیکسون است. آنها در بدو امر یک جلسه دو ساعته پشت درهای بسته در اتاق بیضی کاخ سفید برگزار کردند. اما همزمان حدود 150 نفر از دانشجویان مخالف شاه در پارک لافایِت در مقابل کاخ سفید مشغول تظاهرات و اعتراض بودند. طبق گزارش سیا، آن‌ها دائم فریاد می زدند : «آمریکا از ایران گم شو» یا «شاه ایران مترسک آمریکا». آن‌ها هشت عروسک بزرگ را به عنوان نماد وابستگی شاه به آمریکا با خود حمل می کردند و با نخ هایی دست و پای آن عروسک‌ها را به نشانه اطاعت و سرسپردگی تکان می دادند.

انجمن ایرانی دانشجویان پشتیبان مالی این تظاهرات بود و توانسته بود دانشجویانی را از بالتیمور گرفته تا واشنگتن و نیویورک به مقابل کاخ سفید بکشاند. تمام دانشجویان از ماسک‌های کاغذی سفید استفاده کرده بودند تا هویت شان فاش نشود و مدعی بودند بابت انتقام گیری شاه از آنها پس از بازگشت به ایران می‌ترسند.

آنچه بیش از همه توجه روزنامه نگاران را جلب کرد این بود که شاه اولین مقام خارجی ملاقات کننده با نیکسون بود که در جلسه مشترکشان، هیچ دستگاه ضبط صوتی فعال نبود. شاه ایران پس از دیدار با رئیس جمهور در عصر همان روز با هنری کیسنجر، راجرز وزیر دفاع  و جیمز شلسینگر دیدار داشته است.[1]

آنچه در ادامه می‌آید متن مشروح مذاکرات میان شاه، نیکسون و کیسینجر است که نشان‌دهنده دغدغه‌ها، نگرانی‌ها و برنامه‌ای مشترک این دو کشور در منطقه بوده است. این اسناد تازه‌یاب از آرشیو امنیت ملی آمریکا وابسته به دانشگاه جرج تاون؛ برای اولین بار توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی به فارسی منتشر شده است.

فایل‌های اختصاصی دفتر ریاست‌جمهوری – دفتر هنری کیسینجر

موضوع: ملاقات با محمدرضا پهلوی شاه ایران، سه‌شنبه 24 جولای 1973/ 2مرداد 1352

شرکت‌کنندگان: رئیس‌جمهور ریچارد نیکسون، شاه ایران و هنری کیسینجر

شاه:  فرانسوی‌ها به‌تازگی تغییر کرده‌اند. دیگر صحبتی از توهم شکوه و عظمت خودشان نمی‌زنند. آنها به‌شدت از این می‌ترسند که آمریکا اروپا را ترک کند.

نیکسون: امروز فرانسوی‌ها به یک نفر مثل دوگل احتیاج دارند. ولی هیچ‌کس نمی‌خواهد آمریکا آنجا را ترک کند.

شاه: ولی شوروی همیشه می‌خواهد از ما اخاذی کند. آلمان‌ها هم از تاکتیک‌های شوک برژنف ترسیده‌اند. روس‌ها قبلاً این تاکتیک‌ها را روی ما پیاده کرده بودند؛ اما من به آنها گفتم «اگر شما از سیاست موضع قدرت خودتان استفاده کنید، ما هم همین کار را متقابلاً انجام خواهیم داد» روس‌ها باید بدانند که ما تصمیم گرفته‌ایم که مستقل باقی بمانیم.

نیکسون:  و شما آخرالامر سرتان را بابت این سیاست به باد خواهید داد. افراد انگشت‌شماری مثل شما حاضرند چنین کاری بکنند.

شاه: ولی پاکستانی‌ها حاضرند همین کار را بکنند ما هم به آنها اجازه نمی‌دهیم تجزیه شوند. من به آقای سینگ گفتم که ما از پاکستانی‌ها حمایت خواهیم کرد. هند هیچ حقی ندارد که به ما بگوید که تا چه حدی خود را مسلح کنیم؛ بلکه ما هستیم که به آنها می‌گوییم تا چه سطحی اجازه دارند مسلح شوند. من به آقای سینگ گفتم که ما قبل از هر اقدامی با آنها مشورت خواهیم کرد. البته سیاست شوروی در افغانستان موفق شد. گرچه اتفاقی که در افغانستان رخ داد یک کودتای کمونیستی نبود؛ ولی آنها حتماً درباره آن اطلاع داشته‌اند. اینکه 50 افسر جوان به رهبری داوود این اقدام را انجام دادند تا به سمت دسترسی به اقیانوس هند حرکت کنند جالب توجه است. ما همین مشکل را در عراق داریم البته شما به ما در آن زمینه خیلی کمک کردید. از جنبه دلایل روان شناختی خیلی برای کردها مهم است که بدانند آمریکا پشتیبانشان است. البته انگلستان و اسرائیل هم به آنها کمک می کنند. ولی ترکیه کمی از کمک کردن سر باز می زند. ترک ها همیشه از وضعیت عراق و خطر تجاوزات کردها می‌ترسیده‌اند. ما همه تلاش مان را می کنیم تا از اتحاد بعثی‌ها، کردها و کمونیست‌ها در عراق جلوگیری کنیم. اما در سوی دیگر افغانستان هنوز مساله است. چرا آنها چنین کاری انجام دادند؟ چون افغان‌ها واقعا در این میانه بی‌طرف بودند، آنها به درخواست شوروی برای پیوستن به کنفرانس امنیتی آسیایی جواب رد دادند وقتی که نیکولای پادگورنی[صدر هیأت رئیسه شورای عالی شوروی] از آنها دعوت کرده بود.[2] چرا آنها ادعای جمهوریت می کنند؟ چون می دانند که باید یک تصور چپ گرایی داشته باشند. اگر آنها بین پشتون‌ها تحریک ایجاد کنند، ما مطمئنیم که قصد رسیدن به اقیانوس هند را دارند. اگر این کار را بکنند هدفشان محصور کردن چین است یا در هم شکستن ایران؟ شاید هر دو. ما افغانستان را به رسمیت شناختیم تا هر اقدام پیش‌دستانه شوروی را برای رسیدن به این مقاصد دفع کنیم.

آنها در جنوب هم به سلطنت عمان نفوذ کرده‌اند و در حال کمک به او هستند. فعالیت چینی‌ها به‌شدت کاهش پیدا کرده و روس‌ها جای آنها را گرفته‌اند. وزیر امور خارجه چین یک بیانیه خیلی قوی و واضح در تهران صادر کرد که از سیاست خارجی ایران حمایت می‌کرد. من تلاش کردم با پادشاه سعودی ارتباط بگیرم؛ ولی او غیرقابل‌انعطاف است. هیچ‌چیز نتوانسته در مقابل راه نابودی سعودی‌ها و کویت ایستادگی کند به جز سلطنت کوچک اردن.

من می‌توانم اطمینان دهم که ما هیچ‌وقت هیچ پیشنهادی را از روس‌ها به بهای نقض استقلال و پیشرفتمان نخواهیم پذیرفت. برای مقابله با چنین وضعیتی باید در کشورمان پیشرفت ایجاد کنیم. کارگران و کشاورزان باید در مسیر این توسعه مشارکت داشته باشند. با داشتن جامعه‌ای که همه احساس مشارکت داشته باشند، ما از هر نوع خرابکاری مصون خواهیم بود.

ما باید تا می‌توانیم برای همکاری صلح‌آمیز با هم تلاش کنیم. ما فکر می‌کنیم که آمریکا باید یک فرمول برای رفع نزاع میان اعراب و اسرائیل پیدا کند. نباید اعراب را در بی‌تفاوتی کامل رها کرد یا کاری کرد که سادات کنترل بر امور را از دست بدهد (باید از او حمایت کرد) ما به بازگشایی کانال سوئز علاقه‌مند نیستیم؛ ولی اسرائیلی‌ها باید هشیارانه‌تر عمل کنند و باید به آنها تضامینی جهت بازگشایی کانال داده شود.

ما به دنبال ایجاد یک نیروی دریایی قوی هستیم و امیدوارم که شما به ما در این زمینه کمک کنید. من هیوز و وستینگهاوس را دعوت کردم که زیرساخت‌های صنعت الکترونیک را در ایران بنا کنند؛ ولی نیروی دریایی و زمینی ما به‌اندازه کافی مشتریان خوبی برای صنایع آنها نبودند. آیا نمی‌شود ما تولید مشترک را در این زمینه آغاز کنیم؟ ما می‌توانیم قیمت‌ها را کنترل کنیم و بهتر از ژاپنی‌ها با شما در این زمینه مشارکت کنیم و برای این منظور یک لیست خرید هم آماده کرده‌ایم.

کیسینجر:  هند همین‌الان هم به این طرح اعتراض کرده است.

شاه: ولی من دندان طمع آنها را با پذیرش مشورتشان کشیده‌ام. من به برخی از کشورهای کمونیستی اجازه دسترسی محدود به منابع معدنی‌مان را داده‌ام تا از ایجاد یک جبهه متحد کمونیستی علیه خودمان جلوگیری کنم.

ما در حال ساخت یک لوله انتقال به اروپا هستیم برای همین تصور می‌کنم که امنیت ما از اروپا تفکیک‌ناپذیر است. تنها کشور قابل‌اتکا برای تأمین نفت و انرژی اروپا ایران است. اگر من بتوانم کشورم را به اروپا وصل کنم آنها مجبور می‌شوند برای تأمین گاز خود به ما بیش‌ازپیش توجه کنند. از طرف دیگر شوروی هم نمی‌تواند اروپا را تحت‌ فشار بگذارد. آنها باید با ما تنش‌زدایی کنند تا تنش‌هایی که با اروپایی‌ها دارند هم برطرف شود. انرژی بهترین ابزار فشار بر کشورها در غیاب سلاح هسته‌ای است.

ما در حال تقویت زیرساخت‌های کشاورزی هستیم و امیدواریم بتوانیم محصولات فنی شما را در این زمینه خریداری کنیم.

ایران خیلی زود توانایی تولید 15 میلیون تن فولاد را خواهد داشت که 11 میلیون تن از آنها با روش‌های جدید تولید می شود. به این وسیله ما توانایی فولاد را به قیمتی بسیار پایین تر از هند خواهیم داشت و ما توانایی تاسیس کارخانه‌های خودروسازی را خواهیم داشت و حتی برنامه داریم اتوبوس صادر کنیم. ما می توانیم که کامیون های مرسدس بنز را بهتر از آلمانی‌ها تولید کنیم. آنها مشکل کارگران خارجی را در کشورشان دارند و راه حل بهتر برای آنها این است که خارج از کشورشان تولید کنند ما می توانیم این محصولات را بهتر از خودشان در خاورمیانه بفروشیم البته ژاپنی ها هم بسیار باهوشند.

صنایع ما به آفریقا هم راه پیدا کرده‌اند؛ ولی وضعیت آنجا بسیار خراب است هیچ دولتی ندارند و فقط قبایل حکمران هستند. بااین‌حال ما روابطمان را با آفریقای جنوبی توسعه داده‌ایم و رئیس منابع انسانی دولت را به‌عنوان سفیر به آنجا فرستاده‌ایم. ارتباطات ما با مصر هم خوب است؛ ولی با تونس از مصر هم روابط بهتری داریم. در الجزایر هم تجربیاتی از اصلاحات در حال اجراست ولی در نهایت منجر به‌ افراط گرایی خواهد شد. ولی دولت ترکیه از تمام این کشورها قدرتمندتر است و ارتباطات ما با آنها از همه بهتر است من امیدوارم که آنها در انتخابات پاییز امسال پیروز شوند و دولتشان تقویت شود. روابط ما با انگلستان هم بسیار خوب است. پمپیدو در بازگشت از پکن به تهران خواهد آمد.

نیکسون: روابطتان با اردن چگونه است؟

شاه: باید محافظه‌کارانه رفتار کنیم. من کویتی‌ها را درک نمی‌کنم و نمی‌فهمم چرا سعودی‌ها به عرفات کمک می‌کنند. این کار رسماً دیوانگی است. آمریکا باید به خاورمیانه کمک کند. حضور آمریکا در خاورمیانه نزاع میان اعراب و اسرائیل را کاهش خواهد داد و اثرگذاری و نفوذ شوروی را خواهد کاست. از همه مهم‌تر مصر در حال نزدیک‌شدن به سعودی است که می‌توانند مصری‌ها را به‌واسطه اعمال‌نفوذ بر قیمت نفت معتدل‌تر کنند.

قیمت نفت و انرژی یک موضوع بسیار حیاتی است. ما درخواست تأسیس ایستگاه‌های اتمی در ایران را داریم. روند طبیعی این خواهد بود که قیمت نفت تا جایی بالا برود که شیل یا گازی شدن زغال‌سنگ سودآور باشد. ما در مذاکرات نفت عامل ثبات هستیم و هیچ کشور دیگری به جز ما نمی‌تواند این نقش را بازی کند.

نیکسون: بسیار متشکرم که ما از نظراتتان درباره وضعیت کلی منطقه آگاه کردید. تحلیل شما مرا قانع کرد که ما هیچ راه‌حلی به جز همکاری همه‌جانبه در سیاست‌هایمان نداریم. من از دکتر کیسینجر می‌خواهم درباره نیروی دریایی و رآکتورهای زاینده[3] بحث را ادامه دهد.

ولی من جهان پیرامون ما و نقش ایران را در آن بسیار پررنگ می‌بینم. چنان‌که می‌دانید ما درباره مذاکرات مفصلمان با برژنف کار رسانه‌ای مفصلی انجام دادیم که اکثر آنها تلاش برای ایجاد صلح بیشتر بود؛ ولی اندک موضوعات باقی‌مانده بسیار دشوار بود. ولی چرا روس‌ها می‌خواهند تنش‌زدایی کنند؟ باتوجه‌ به معاهده سالت، این یک روند رنج‌آور و طولانی بود که طی آن شوروی به این نتیجه برسد که رقابت تسلیحاتی بدون برنده خواهد بود. ما هیچ توهمی دراین‌رابطه نداریم. البته ما گول روابط خوبمان با شوروی را نمی‌خوریم. ریسک همکاری بین آمریکا و شوروی خیلی کشنده نیست و از طرف دیگر دستاورد ویژه‌ای هم ندارد. این ریسک‌ها را فقط در عرصه کلام و حرف در نظر نمی‌گیریم. ما به‌خوبی می‌دانیم که اهداف آنها تفاوت بسیاری با اهداف ما دارد. شوروی‌ها بر این احتمال  قمار می‌کنند که امکان ایجاد مالکیت مشترک روابط ما را تحت‌الشعاع قرار دهد. از سوی دیگر در سمت شرکای اروپائی‌مان، روس‌ها در حال مذاکره درباره کنترل تسلیحات هستند تا قدرت‌های اروپائی ما را تضعیف کنند. ما با برنامه هسته‌ای فرانسوی‌ها همکاری می‌کنیم؛ ولی آلمانی‌ها از لحاظ روانی ضعیف‌ترین کشور جهان هستند. مهم‌ترین مشکل آنها چین است. شوروی نسبت به چین آسیب‌پذیر است. نگاه آنها به بیست سال آینده است زمانی که چین و روابطش با ما را به‌عنوان تهدید جدی می‌نگرند. آنها هر کاری می‌کنند که چینی‌ها را منزوی کنند. در این میان ما چه بازی ای خواهیم کرد؟ من این بازی را بازی یکدست می‌نامم. اگر شوروی بتواند چین را شکست دهد، جهان رنگ امنیت را نخواهد دید.

شاه: همین نکته طنزآمیز ماجراست

نیکسون:  روابط ما با چینی‌ها به این شکل است که نمی‌توانیم آنها را مسلح کنیم. اما می‌توانیم اقدامات دیگری انجام دهیم. فشار چین بر روی ما از طریق انهدام منافع ما در ژاپن یا تلاش برای از بین‌ بردن ناتو فشار نمی‌آورد. اما به مشکل هند بنگرید. ما در بحران پاکستان - هندوستان نقش‌آفرینی کردیم تا چین را از منزوی شدن نجات دهیم. شوروی به‌شدت به دنبال نابودی ایران است چرا که اگر ایرانی وجود نداشته باشد آنها تنها با چند دعوای حاکمیتی محدود مواجه می‌شدند. ما باید در همه زمینه‌ها کیش‌وماتشان کنیم.

بیایید دوباره به خاورمیانه برگردیم. ما این‌طور فهمیدم که اتحادیه اروپا نمی‌تواند نقش‌آفرینی کند. شما حتماً اسرائیلی‌ها را درک می‌کنید که بر خلاف تمایلات طبیعی شما نسبت عرب‌ها موضع می‌گیرند.

شاه: ابداً، تمایل طبیعی ما به اسرائیل است نه اعراب!

نیکسون: من میخواهم شما مطمئن باشید که ما هر کاری که بتوانیم انجام می‌دهیم. روس‌ها درگیر همین سؤال هستند. چرا؟ چون آنها نمی‌خواهند در طرف بازنده قرار بگیرند، همچنین به این دلیل که آنها احساس سرخوردگی می‌کنند. من نگرانی جدی درباره این موضوع دارم. شاید به طور خلاصه بشود گفت که شخص شما در این زمینه می‌توانید بسیار به من کمک کنید.

وقتی من به اولین دیدارمان فکر می‌کنم، بزرگ‌ترین تغییر از آن زمان چین است و مشکل بزرگ همسایه شمالی شماست. این‌همه مشکلات من است.

شاه: دقیقاً با شما موافق و هم‌نظرم. من هیچ نظریه دیگری را قبول ندارم. وضعیت تمام دنیا بستگی به تقابلات چینی - روسی دارد. در 25 سال گذشته پیش‌بینی این تحولات بسیار سخت بود. شاید آنها بازی مخالفی را طراحی کنند چون روس‌ها مشکلات داخلی خودشان را دارند. وحدت پاکستان برای ما خیلی مهم است. باید تا می توانیم ریسک‌های بالقوه را از سر خاورمیانه رفع کنیم. هندوستان هیچگاه به توافقات پای بند نبوده است. من به الکسی کاسیگین گفته‌ام که ما می توانیم در عرض چند ساعت عراق را نابود کنیم. اگر قدرت را در اختیار داشته باشید، باید عاقلانه عمل کنید. ما باید قدرت نیروی هوایی را تقویت کنیم.

پی‌نوشت:

[1] گزارش اختصاصی روزنامه نیویورک تایمز:

Newyork Times, July 25, 1973, Page 8

[2]  نیکولای پادگورنی در پنجم فروردین ماه ۱۳۴۹ به مدت ۶ روز (۲۵ تا ۳۱ مارس ۱۹۷۰) از ایران دیدار کرد. این سفر در پاسخ به سفر سال ۱۳۴۷ شاه به اتحاد جماهیر شوروی انجام شد. وی در این مدت از اصفهان و کارخانه ذوب آهن آریامهر، که در آن زمان توسط شوروی در دست ساخت بود، نیز بازدید کرد