زلزله بلای طبیعی نیست

استقرار ایران در میان دو صفحه تکتونیکی اروپا آسیا و عربستان، زلزله‌های مخرب متعددی را به همراه تلفات جانی و خرابی‌های گسترده بر کشور تحمیل کرده است. وقوع زلزله‌های متعدد شدید در طول تاریخ و خسارات اقتصادی و اجتماعی و صدمات و عواقب درازمدت مادی و معنوی آنها، همگی بیانگر لرزه خیزی و آسیب پذیری بالای کشور در مواجهه با زلزله، این پدیده طبیعی، است.

تمامی حقایق فوق، لزوم یافتن راهکار‌های منطقی، علمی و عملی جهت پیشگیری و کاهش اثرات ناشی از زلزله در کشور را تایید می‌نماید. آگاهی همگانی از زوایای متعدد زمین لرزه و آمادگی همگانی برای چگونگی مواجهه با این پدیده طبیعی، از جمله مصادیقی است که می‌تواند در زمینه کاهش خسارات ناشی از زلزله راهگشا باشد. برگزاری سالیانه مانور سراسری زلزله و ایمنی در مدارس کشور یکی از شیوه‌های آموزش و ارتقای آگاهی و آمادگی عمومی جامعه در رویارویی با این پدیده طبیعی است.

امسال در آستانه ۸ آذر و به بهانه برگزاری بیست و پنجمین مانور سراسری زلزله و ایمنی گفتگویی داشتیم با دکتر "محمدحسن بازیار"، رئیس پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، که در زیر می‌خوانید:

از شناخت زلزله تا لزوم اجرای مانور در مدارس و جامعه

"زلزله بلا نیست، بلکه یک پدیده طبیعی است" این جمله را دکتر "محمدحسن بازیار"، رئیس "پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله" می‌گوید. او به عنوان رئیس یکی از اصلی‌ترین سازمان‌های دخیل در امور تحقیق، شناسایی و آموزش درباره زلزله، معتقد است تا زمانی که انسان به جای آموزش برای مواجهه اصولی با این پدیده، از زمین لرزه بترسد؛ به آن به چشم یک بلای طبیعی نگاه می‌کند؛ و این نگرش، مانعی است در مقابل همزیستی معقول با این پدیده طبیعی؛ بنابراین پیش از هر چیزی، شناخت صحیح، اصولی و علمی زلزله و کسب معرفت شناختی از آن، می‌تواند گامی موثر در راستای مواجهه صحیح انسان بازلزله و همزیستی منطقی با آن باشد.

به عقیده رئیس پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله مواجه درست و بدون نگرانی با زلزله، جز با آموزش‌های درست و عملی امکان پذیر نیست. وی با اشاره به برگزاری همه ساله مانور سراسری زلزله و ایمنی که به همت این پژوهشگاه بنیان گذاری شده می‌گوید: شروع برگزاری این مانور برمی گردد به سال‌های آغازین فعالیت پژوهشگاه و پژوهش‌هایی که در رابطه با عوامل موثر در کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله صورت گرفت. طبق این پژوهش ها، رابطه معکوسی بین میزان شناخت و معرفت انسان با میزان خسارات و صدمات ناشی از زلزله برقرار است. به عبارتی هر قدر که سطح آگاهی و آمادگی جامعه نسبت به زلزله افزایش یابد، به همان میزان خسارات و تلفات زلزله کاهش می‌یابد. از سویی شناخت و آگاهی، به تنهایی نمی‌تواند عاملی بازدارنده برای کاهش خسارات و صدمات ناشی از زلزله باشد.

این آگاهی زمانی می‌تواند مثمرثمر و بازدارنده عمل کند که به چاشنی عمل آمیخته شود؛ و آمادگی برای مواجهه صحیح با زلزله را ارتقا دهد. در واقع برگزاری مانور، شناخت و عمل را در هم آمیخته و بدین ترتیب آگاهی و آمادگی در برابر زلزله را همزمان ارتقا می‌بخشد. به عبارتی برگزاری مانور، آگاهی را از حالت بالقوه به حالت بالفعل در می‌آورد. برگزاری مانور آموزش‌هایی که در خصوص زلزله و نحوه مواجهه با آن داده شده را، به طور عملی به منصه ظهور رسانده و عملیاتی می‌سازد.

دکتر بازیار در ادامه می‌افزاید: اگر چه موضوع شناخت و آگاهی از زلزله، به رده سنی مشخص یا قشر خاصی محدود نمی‌شود؛ اما پژوهشگاه در ابتدا تلاش کرد، نقطه ثقل آموزش را در مدارس و رده‌های سنی کودک و نوجوان قرار دهد. چرا که به عقیده ما می‌بایست نسل‌های آینده را از سنین پائین برای شناخت زلزله، مقابله با صدمات و خسارات ناشی از آن و در نهایت همزیستی منطقی و معقول با این پدیده طبیعی آگاه و آماده کنیم، تا این موضوع در وجود آنان نهادینه شود تا بتوانند در نقش‌ها و مسوولیت‌هایی که در آینده بر عهده می‌گیرند، این موضوع را مدنظر قرار دهند.

هر چند که به همین مقدار بسنده نکردیم و پس از گذشت چندین سال و با توجه به نیاز جامعه، موضوع جامعه محوری آموزش‌های مرتبط با زلزله را نیز مد نظر قرار داده و از سال ۱۳۹۵ با انقاد تفاهم نامه‌ای که بین وزارتخانه‎های علوم، تحقیقات و فناوری، کشور و آموزش و پرورش و نیز جمعیت هلال‎احمر، شهرداری تهران و سازمان صدا و سیمای ج. ا. ا به امضا رسید؛ "ستاد عالی آمادگی عمومی در برابر زلزله" تشکیل و مقرر شد که این ستاد برنامه‌هایی را به منظور ارتقای آمادگی مردم و ترویج فرهنگ ایمنی در برابر زلزله در سطوح محلی تا ملی، در چارچوب مانور سالانه زلزله در سطح محله‌ها به اجرا بگذارد. در این رویکرد جدید که با عنوان "مدرسه ایمن- جامعه تاب آور" شناخته می‌شود؛ ضمن ارائه آموزش‌های لازم به دانش آموزان، تمهیداتی اندیشیده شده است تا سطح آگاهی و آمادگی ساکنان محلات مجاور مدارس ایمن نیز ارتقا یافته و از ظرفیت این مدارس به عنوان پایگاه پیشگیری و مدیریت بحران در واحد‌های همسایگی در سطح هر محله استفاده شود.

اجرای مانور زلزله با هدف آگاهی بخشی جمعی

دکتر بازیار درباره لزوم برنامه‌های پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی برای مانور زلزله، گفت: کشور ما در منطقه‌ای لرزه خیز قرار دارد، با توجه به این شرایط، ما نیاز به برنامه ریزی‌های خاص داریم که بخشی از آن در حوزه قوانین و مقررات ساخت و ساز است تا در اثر زلزله، تلفات و خسارات کمتری داشته باشیم. بخش دیگر به موضوع آمادگی و تاب آوری جامعه مربوط است؛ بنابراین برنامه ریزی باید در جامعه به گونه‌ای باشد که تاب آوری یا تحمل بحران را داشته باشد. زلزله هم مانند سیل یا گردباد، پدیده‌ای طبیعی است و قرار نیست بحران باشد و تنها زمانی به بحران تبدیل می‌شود که ما نتوانیم با آن به درستی روبرو شویم.

دکتر بازیار با تاکید بر اینکه در بحث مانور زلزله هدف اصلی و تلاش بر این است که مردم، ارگان‌ها و سازمان ها، برنامه ریزی و آمادگی مواجهه با خرابی‌ها و تلفات و صدمات را داشته باشند، گفت: ممکن است در زمان زلزله شرایط به گونه‌ای پیش برود که نهاد‌های مربوطه و متولی هم نتوانند در لحظه و ساعات ابتدایی پس از وقوع زلزله، خدمات رسانی را آغاز کنند؛ پس ضروریست که مردم بدانند، آگاه باشند، بیاموزند و آمادگی مواجهه صحیح با زلزله را کسب کنند و کمبود را به گونه‌ای مدیریت کنند که وقوع این پدیده طبیعی، تبدیل به بحران نشود.

پیشینه مانور زلزله

به گفته دکتر بازیار، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی از سال ۱۳۷۵ پیشنهاد دهنده و بانی برگزاری مانور زلزله بوده است، اما از سال ۱۳۹۵ این مانور، جامعه محور شد و برای آن "ستاد عالی آمادگی عمومی در برابر زلزله" ایجاد گردید. نمایندگان زیادی از وزارتخانه‎های علوم، تحقیقات و فناوری، کشور و آموزش و پرورش و نیز جمعیت هلال‎احمر، شهرداری تهران و سازمان صدا و سیمای ج. ا. ا در این ستاد حضور دارند تا در کنار پزوهشگاه که مرکز و دبیرخانه علمی مانور است، ضمن ایجاد هماهنگی، در مرحله اجرای مانور هم کمک کننده باشند.

دکتر بازیار گفت: در ابتدا (سال ۱۳۷۵) مانور فقط در مهدکودک‎ها و مدارس ابتدایی تهران، به اجرا درآمد و از سال ۱۳۷۸ به مدارس سراسر کشور تسری یافت. از سال ۱۳۹۵ و انعقاد تفاهمنامه مذکور نیز مانور جامعه محور فقط در یک منطقه یا محله انجام می‌شد، اما قرار است از این به بعد به تدریج، در همه شهرها، شهرستان‌ها و روستا‌ها با شعار "مدرسه ایمن، جامعه تاب آور" برگزار شود تا ضمن افزایش آگاهی و آمادگی دانش آموزان، آگاهی و آمادگی ساکنان محلات و به عبارتی تمامی آحاد جامعه نیز در خصوص زلزله و شیوه‌های صحیح مواجهه با آن ارتقا یابد و بدین ترتیب جامعه‌ای ایمن در برابر زلزله محقق شود.

رسانه و نقش آگاهی بخش آن در افزایش ایمنی در برابر زلزله

رئیس پژوهشگاه بین المللی زلزله با تاکید بر نقش آگاهی بخش، فرهنگساز و آموزشی رسانه ها؛ بر لزوم تمرکز جدی‌تر رسانه‌ها به موضوع زلزله و ارتقای آگاهی عمومی و آموزش اشاره نمود.

وی در این خصوص گفت: نیاز است به جز صدا و سیما، سایر رسانه‌ها نیز از ظرفیت خود برای آگاهی بخشی به مردم در زمینه شناخت زلزله، نحوه مواجهه صحیح با آن، راه‌های کاهش خسارات و تلفات، شیوه‌های ساخت و ساز اصولی و ساختمان‌های مقاوم و مقاوم سازی و... پای کار بیایند.

وی با اشاره بر لزوم توجه به موضوع زلزله و اولویت بخشی رسانه‌ها به موضوع آموزش ایمنی در برابر زلزله تصریح کرد: صرفاً پوشش خبری رویداد مانور، که به صورت نمادین اجرا می‌شود، نباید مبنای کار رسانه‌ها باشد؛ بلکه ضروریست رسانه‌ها با تمام توان و ظرفیت خود در هر شکل و قالبی به طور مستمر و عمقی موضوع آموزش و ارتقای ایمنی در برابر زلزله را سرلوحه کار خود قرار دهند.

دکتر بازیار خاطرنشان کرد: نیاز است رسانه‌ها با دو محور اصلی این مهم را در کشور بسط دهند. اول ارتقای شناخت و معرفت همگانی از زلزله و نهادینه سازی باور اینکه زلزله پدیده‌ای طبیعی است و دوم فرهنگسازی اینکه لزومی ندارد از زلزله ترسید. بلکه باید آن را شناخت و چگونگی مواجهه با آن را آموخت.

کاهش تلفات با گسترش مانور‌ها

دکتر بازیار ضمن اشاره به اینکه مانور زلزله در کشور ما به اندازه کافی جدی گرفته نمی‌شود؛ افزود: این تغافل، ناشی از شناخت کم است. مانور باید مانند یک زلزله واقعی جدی گرفته شود تا نقاط ضعف آن در بیاید و برطرف شود. طبق مشاهدات من از زلزله‌های مختلف در طول ۴۰ سال گذشته، اگرچه مردم ما نسبت به قبل آگاه‌تر شده اند، اما هنوز آمادگی کافی در مواجهه با زلزله در سطح جامعه حاصل نشده. به عبارتی میزان و سرعت آگاهی با نیاز‌های جامعه منطبق نیست و ضروریست افزایش یابد. مثلا در حال حاضر مردم می‌دانند وقتی یک زلزله بزرگ می‌آید، باید تا دو روز بعد هم مراقب باشند و همین بخشی از آموزش‌ها و مانورهایست که تاکنون انجام شده. اما با تمام این اوصاف، میزان و سرعت این آگاهی، برای کشور لرزه خیزی مثل ایران، کافی نیست. در واقع در این مانورها، در حال حاضر جمعیتی در حدود ۵۰۰ هزار نفر یا کمی بیشتر را درگیر می‌کند که طبعاً کافی نیست. برای شهری مانند تهران با جمعیتی بالغ بر ۱۳ میلیون نفر یا سایر شهر‌های پرجمعیت و لرزه خیز کشور، آموزش به این مقدار کافی نیست؛ بنابراین ضروریست تعداد و سطح مانور‌ها بالاتر برود تا بعد از چند سال به سطحی برسیم که بگوییم بخش عمده جمعیت ما به آگاهی و آمادگی کافی در مورد زلزله رسیده اند.

انجام پروژه‌های خارجی در پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران

مانور زلزله بخشی از فعالیت "پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران" به عنوان یکی از پژوهشکده‌های زیرمجموعه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی است که با افتخار مسئولیت انجام پروژه‌هایی از خارج از کشور را از طریق یونسکو برعهده دارد. دکتر بازیار در این باره خاطرنشان کرد: سطح علمی و تخصصی این پژوهشکده به قدری بالاست که یونسکو تعدادی از پروژه‌های بین المللی خود را به این پژوهشکده ما می‌سپارد. مثلا در این پژوهشکده بر روی اطلاع رسانی زلزله به افراد نابینا، ناشنوا، معلول و حتی کودکان دارای اوتیسم پژوهش‌هایی در حال انجام است. همچنین "مرکز منطقه‌ای آموزشی و پژوهشی یونسکو در مدیریت ریسک و تاب آوری زلزله برای غرب و مرکز آسیا" به همت این پژوهشکده و با حمایت یونسکو نیز ایجاد شده است که قرار است قطب و هاب مسائل آموزشی و پژوهشی مرتبط با زلزله در بین کشور‌های منطقه شود؛ به این صورت که همه کشور‌های غرب و مرکز آسیا تمام امور مربوط به زلزله را از طریق این مرکز انجام دهند.

سیسم هشدار سریع و پیش بینی زلزله

بحث پیش بینی زلزله یکی از اصلی‌ترین مواردی است که مردم به شدت به دنبال اخبار تازه از آن هستند. دکتر بازیار، اما معتقد است باوجود اهمیت نسبی آن، دنیا بیش از اینکه دنبال پیش بینی زلزله باشد؛ بیشتر به دنبال بهسازی و آمادگی در برابر وقوع زلزله است چراکه هنوز فناوری‌های مورد نیاز این کار به قدر کافی پیشرفت نکرده است. او در این باره می‌گوید: الان در سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری دنبال بهره گیری از سیستم‌های هشدار سریع زلزله هستند. این سیستم بسیار خوب است و بسیاری از کشور‌ها هم این فناوری را دارند. ولی لازمست از خود بپرسیم، این پیش بینی قرار است چه کار کند؟ هشدار سریع ممکن است بتواند ۱۵ ثانیه قبل از خرابی ناشی از زلزله یا رسیدن امواج زلزله در فاصله‌ای ۴۰ کیلومتر نسبت به کانون زلزله، ما را خبر کند. این یعنی اگر یکی از گسل‌های تهران فعال شود، این سیستم هشدار سریع، ۱۰ ثانیه فقط به درد مردم کرج می‌خورد. محسنات آن این است که می‌تواند به شرکت گاز و برق کرج هشدار قطع جریان بدهد تا صدمات و خسارت کمتر شود.

دکتر بازیار در ادامه به موضوع جذابیت دیرینه پیش بینی زلزله و مطالعات مرتبط با آن اشاره کرد و افزود: اگرچه دستیابی به دستگاه یا سیستمی که بتواند به معنای واقعی زلزله را پیش بینی کند، به این زودی محقق نمی‌شود؛ اما بر اساس همین جذابیت، و کنجکاوی دیرینه انسان در مورد پیش بینی زلزله، ما در پژوهشگاه "مرکز ملی پیش بینی زلزله" را بعد از ۱۵ سال تعطیلی، دوباره احیا و راه اندازی کردیم. تا پژوهش‌ها در این باب از سر گرفته شود.

همکاری با سازمان فضایی

رئیس پژوهشگاه بین المللی زلزله درباره همکاری با سازمان فضایی کشور در زمینه ماهواره‌های سنجشی گفت: ما در حال تبادل نظر با این سازمان و سایر نهاد‌های مشابه هستیم. از آنجایی که ایران خوشبختانه ادر این زمینه در حال پیشرفت است، بر اساس یک پروژه کلان، سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی در حال ساخت ماهواره‌ای است که فقط در زمینه شناسایی و کمک به مسائل زلزله کار می‌کند و از آنجایی که قرار است در نهایت این ماهواره در اختیار ما باشد، ما هم با حمایت معنوی درباره دقت و نحوه انتقال دیتا‌های آن نظر می‌دهیم. اما فعلا با قطعیت نمی‌توان در مورد زمان راه اندازی آن نظر داد.

تامین برق کره زمین با انرژی زلزله

دکتر بازیار با نگاهی خوش بینانه به زلزله، از پتانسیل این پدیده برای تامین انرژی چنین گفت: انرژی که از یک زلزله ۴ ریشتری ساطع می‌شود، معادل بمب اتمی است که در هیروشیما منفجر شد. اگر بشر بتواند انرژی‌ای که در زیر زمین وجود دارد را ذخیره سازی کند، هر زلزله ۶ ریشتری، برای۱۰ تا ۲۰ سال می‌تواند برق کل کره زمین را تامین کند. کافی است جامعه علمی ۵۰ سال برای این کار وقت بگذارد، تا بتواند انرژی زلزله را ذخیره کرده و به این ترتیب دیگر نه به نفت احتیاج است نه انرژی اتمی و نه سایر انرژی‌های تجزیه پذیر.