جمعیت، چالش جهان امروز

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، از دیرباز جمعیت و رشد آن از مباحث مهم جمعیتی بوده که همواره اذ‌‌هان محافل جمعیتی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را به خود مشغول داشته و پیامد‌‌های آن از جهات مختلف بررسی شده است. کشور‌‌ها همواره در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در پی چار‌‌ه‌اند‌یشی و برنامه‌ریزی افزایش یا کاهش جمعیت و تأثیرات آن هستند. آگاهی از رشد جمعیت همراه با سایر متغیر‌‌های اقتصادی - اجتماعی پایه و اساس هرگونه برنامه‌ریزی برای توسعه‌ی ملی است، چرا که پیش‌بینی نیازمندی‌‌‌های اولیه‌ی هر جامعه مبتنی بر آمار‌‌های مربوط به رشد جمعیت است. می‌توان گفت از مهم‌ترین متغیرها که در برنامه‌ریزی به‌عنوان مبنای محاسبات در نظر گرفته می‌شود، جمعیت، دگرگونی آن در گذشته، حال و پیش‌بینی تحولات آن در آینده است.

بررسی روند جمعیت ایران

دسترسی به اطلاعات دقیق و معتبر درباره پیشینه تاریخی جمعیت ایران کاری بسیار مشکل و در مواردی غیر ممکن است. مطالعه‌ی اسناد و مدارک تاریخی نشان می‌دهد تا سال ۱۳۳۵ هجری شمسی (اولین سرشماری عمومی نفوس) اطلاع دقیقی از جمعیت ایران وجود ندارد، به همین دلیل بسیاری از محققان و پژوهشگران داخلی و خارجی، جمعیت گذشته ایران را با استفاده از نتایج سرشماری ۱۳۳۵ به بعد و سایر مدارک و اسناد تاریخی پیش‌نگری کرده‌اند. جمعیت ایران، در نخستین سرشماری (سال ۱۳۳۵) حدود ۱۹ میلیون نفر و در سرشماری سال ۱۳۹۵ (آخرین سرشماری) حدود ۸۰ میلیون نفر شمارش شد. بنا بر این از اولین تا آخرین سرشماری حدود ۶۱ میلیون نفر به جمعیت کشور اضافه شد. به عبارتی در مدت ۶۰ سال گذشته جمعیت ایران ۴٫۲ برابر شده است. قسمت قابل ملاحظه از افزایش جمعیت در این دوره، مرهون رشد طبیعی جمعیت است. در نیم‌قرن اخیر رشد جمعیت کشور با افت و خیزهایی روبه‌رو بوده است. رشد جمعیت ایران از نخستین سرشماری در سال ۱۳۳۵ تا شروع انقلاب اسلامی روندی کاهنده و پس از انقلاب اسلامی افزایش یافته به‌طوری که در دهه‌ی ۱۳۶۵-۱۳۵۵ یک‌باره به رشدی حدود ۴ درصد رسیده که در تاریخ کشور بی‌سابقه بود. البته در دهه ۱۳۶۵-۱۳۵۵ مهاجرین بسیاری وارد کشور شدند، اگر تأثیر مربوط به معاودین عراقی و به خصوص ورود پناهندگان افغانستانی به کشور را از رقم رشد سالانه ۴ درصد کسر شود میزان رشد طبیعی سالانه جمعیت به رقمی حدود ۳٫۲ درصد می‌رسد که میزان رشد بالای جمعیت را نشان می‌دهد (میرزایی: ۱۳۸۴، ۱۲۴).

بعد از انتشار نتایج سرشماری ۱۳۶۵ و مشاهده‌ی رشد بالای جمعیت طی دهه‌ی ۱۳۶۵-۱۳۵۵ دولت متوجه سنگینی بار افزایش جمعیت و نگران تأمین نیازهای مختلف آن در سال‌های آتی شد و به فکر احیای سیاست قدیمی کنترل جمعیت افتاد (البته سیاست کنترل جمعیت برای اولین بار در دهه‌ی ۱۳۵۵-۱۳۴۵ به‌طور رسمی اجرا شده بود). دولت وقت در خرداد ماه ۱۳۶۷، سیاست تحدید موالید را اعلام نمود و متعاقب آن برنامه‌های تنظیم خانواده را به اجرا درآورد (زنجانی، فتحی و نوراللهی: ۱۳۹۵، ۱۱). در دهه‌های بعد سیاست‌های تنظیم خانواده به موفقیت چشمگیری دست یافت. سرعت کاهش باروری در نیمه دوم دهه ۱۳۶۰ و اوایل دهه ۱۳۷۰ به اندازه‌ای چشمگیر بود که تعبیر «انقلاب باروری» در مورد آن مصداق پیدا کرد (عباسی شوازی و همکاران، ۲۰۰۹).

به این ترتیب میزان کاهش تعداد موالید به همراه کاهش تعداد مرگ و میر و افزایش امید زندگی، متوسط رشد سالانه‌ی جمعیت کشور را، از ۳٫۹ درصد در دهه ۱۳۶۵-۱۳۵۵، به ۱٫۲۴ درصد در دوره ۱۳۹۵-۱۳۹۰ رسانید.

مقایسه جمعیتی ایران و دیگر کشورها

حال با توجه به گزارش‌های رسمی بین المللی به مقایسه نرخ جمعیتی ایران و برخی از کشورهای دیگر خواهیم پرداخت. به گزارش بانک جهانی در سال 2015 نرخ رشد جمعیت ایران 1.2 درصد بوده که متأسفانه آمار مطلوبی به نظر نمی رسد.

مقایسه با برخی کشورهای همسایه

بر طبق گزارش بانک جهانی در سال 2015 نرخ رشد جمعیت ایران 1.2 درصد بوده اگر این نرخ را با کشورهای همسایه مقایسه کنیم؛ مشاهده خواهیم کرد که تنها کشوری که نرخ رشد کم‌تری نسبت به ما دارد، ارمنستان است و عراق با نرخ رشد 3.2 درصد از بالاترین میزان رشد جمعیت برخوردار است.

همچنین جمعیت کشورهایی چون افغانستان و پاکستان به ترتیب با 2.8 و 2.1 درصد از نرخ رشد مطلوب‌تری نسبت به جمعیت ایران برخوردار است.

 مقایسه با برخی کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا

بر اساس گزارش بانک جهانی، جمعیت لبنان با نرخ رشد 4.2 درصد در بین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا دارای بالاترین میزان رشد است. کشورهای کم جمعیتی چون قطر و کویت نیز علی رغم وسعت ناچیز جغرافیایی، با تکیه بر تولید ناخالص داخلی سرانه بالا، توانسته‌اند به ترتیب نرخ رشد 2.9 و 3.6 درصدی را رقم بزنند.

گفتنی است که بانک جهانی در سال 2015 تولید ناخالص داخلی سرانه قطر را 74 هزار و 667 دلار و  کویت را 28 هزار و 984 دلار اعلام کرده بود و این آمار نشان‌دهنده شرایط مطلوب فرزندآوری در این کشورهای عربی است.

همچنین جمعیت عربستان و مصر که خود را دو قدرت جهان عرب می‌دانند، از نرخ رشد 2.1 درصد برخوردار است و نشان می‌دهد که  این کشورها برای حفظ آهنگ جمعیتی خود برنامه‌های به خصوصی دارند.

مقایسه با برخی قدرت های اقتصادی آسیا و اقیانوسیه

در آسیای شرقی نرخ رشد جمعیت نسبت به منطقه خاورمیانه پایین‌تر است و حتی نرخ رشد ژاپنی‌ها منفی است. البته چینی‌ها با جمعیت 1 میلیارد و 380 میلیون نفری از نرخ رشد 0.5 درصدی برخوردارند که نمی‌توان آن را برای چین پایین دانست.

جمعیت استرالیا و نیوزلند که مطرح‌ترین کشورهای اقیانوسیه هستند؛ به ترتیب با نرخ رشدهای 1.03 و 1.9 درصدی از آهنگ رشد بهتری نسبت به قدرتهای شرقی آسیا برخوردار است.

 هند و اندونزی نیز که در مسیر رشد و توسعه اقتصادی گامهای بلندی را برداشته‌اند، همچون ایران از نرخ رشد 1.2 درصدی برخوردار هستند. اندونزی یکی از سریع‌السیرترین رشدهای اقتصادی جهان را داراست و از این رو پیش‌بینی شده که تا سال 2050 به عنوان چهارمین اقتصاد بزرگ جهان معرفی شود.

 شاید دیدن نام اندونزی در میان بزرگان اقتصاد جهان عجیب به نظر بیاید اما وجود منابع طبیعی گسترده و رو به رشد بودن اقتصاد این کشور توانایی بالقوه‌ای را در آن ایجاد کرده تا با رشد پرسرعت، خود را در میان بزرگان جهان جا دهد. دولت کنونی این کشور با پشتیبانی از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و خارجی به رشد اقتصادی کشور کمک زیادی کرده است. در حال حاضر رشد اقتصادی این کشور 4.8 درصد است و این مسیر تا رشد 6.8 درصدی در سال 2050 ادامه خواهد داشت.

مقایسه با برخی قدرت های اقتصادی آمریکا و اروپا

در بین قدرتهای اقتصادی قاره‌های آمریکا و اروپا نرخ رشد جمعیت بین 0.5 تا یک درصد متغیر است و کشورهای کمی چون سوئیس و سوئد از نرخ رشدهای بالای یک درصد برخوردار هستند و آن نیز می‌تواند به دلیل درامد سرانه بالا و طرحهای حمایتی است که برای فرزندآوری مهاجرین درنظر می‌گیرند.

برای مثال در کشور سوئد به مهاجرینی که فرزندشان را در آن کشور به دنیا بیاورند؛ علاوه‌بر مجوز اقامت دائم، پاداش نیز پرداخت می‌شود.

مشوق های فرزندآوری در جهان

یکی از مهمترین و موثرترین راهکارها برای افزایش جمعیت داشتن مشوقهای فرزندآوری توسط دولت ها است. در حالیکه تا چند سال پیش متاسفانه سیاستها و مشوق‌هایی کارآمد در این زمینه در ایران اسلامی صورت نگرفته بود، اما خوشبختانه با تلاش های اخیر مجلس شورای اسلامی و دولت محترم در آبان‌ماه سال ۱۴۰۰ طرح های خوبی از جمله قانون افزایش جمعیت در این زمینه به تصویب رسید، که در صورت اجرای دقیق و کامل آن کمک موثری در زمینه فرزند آوری و افزایش نرخ جمعیت صورت خواهد گرفت.

اما برخی گمان می‌کنند که مشوق‌های فرزندآوری تنها برای ایران است.

درحالی که کارهای انجام گرفته در کشور های مختلف یادآور این حقیقت است که جمعیت و زادوولد در اقصی نقاط دنیا از اهمیت بالایی برخوردار بوده و دولت ها هزینه زیادی را برای تنظیم جمعیت خود بکار می گیرند.

در ادامه به برخی اقداماتی که در کشورهای جهان به این منظور در دستور کار دولت ها قرار گرفته است، اشاره می شود:

ژاپن:

به عنوان مثال کشور ژاپن حدود ۲۹.۳ میلیون دلار برای تشویق زوج ها به بچه دار شدن هزینه می کند. پویش های تبلیغاتی مشوق در دانمارک و سنگاپور به زوج های جوان یادآوری می کند که چه مسئولیت اجتماعی مهمی در مورد فرزندآوری دارند.

دانمارک:

تبلیغاتی با عنوان «برای دانمارک این کار را بکن!»، توسط یک آژانس مسافرتی دانمارکی انجام می شود که زوج های دانمارکی را تشویق می کند تا در سفر بچه دار شوند. به این صورت که زوج ها اگر بتوانند ثابت کنند که در سفر بارور شده اند می توانند برنده امتیاز سه ساله محصولات و کالاهای مربوط به کودک شوند. این طرح با عنوان خلاقانه «تعطیلات به نفع کودکان» انجام می شود.

فنلاند:

فنلاند به خانواده هایی که به تازگی صاحب فرزند شده اند، پکیج زایمان شامل انواع لباس گرم، لباس خواب و کتاب و یا کمک مالی به ارزش ۱۴۰ یورو اعطا می نماید.

سنگاپور:

سنگاپور به تازگی اعلام کرده که به هر نوزادی که در سال ۲۰۱۵ متولد می شود، کیف هدایایی اهدا خواهد شد که می تواند شامل زنجیر کودک، فنجان مخصوص و یک بسته پوشک باشد. این بسته با نظر سنجی از مردم در حال تکمیل شدن است.

روسیه:

درسال ۲۰۰۷، مسئولین روسیه ۱۲ سپتامبر را روز ملی فرزندآوری نامیده اند. در این کشور زنانی که حدود ۹ ماه پس از روز ملی فرزندآوری بچه هایشان را به دنیا آورند، شانس برنده شدن خودرو، یخچال یا جوایز نقدی را خواهند داشت. گرچه نرخ مرگ و میر در روسیه هنوز بالاست و احتمالا در چند سال آینده جمعیت این کشور کاهش خواهد یافت، اما خوشبختانه نرخ باروری در این کشور رو به افزایش است.

فرانسه:

در فرانسه، ترکیبی از دستمزد اضافی، امتیازات مراقبت کامل از کودک و سایر سیاست های مشوق برای افزایش نرخ باروری کشور در نظر گرفته شده است. مسئولین امیدوارند این کشور به زودی به یکی از پرجمعیت ترین کشورهای اروپا تبدیل شود. خانواده های دارای دو یا سه فرزند برای استفاده از امکانات مختلف در این کشور از تخفیف بهره مند می شوند. این امکانات شامل بسیاری موارد از بلیت قطار تا بلیت سینما و غیره می شود.

محمدحسین جلال الدینی