استفاده از توانایی هوش مصنوعی در دستور کار حوزه علمیه

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، هوش مصنوعی، مسأله ای نوپا اما تاثیر گذار است که ابعاد و حواشی آن در دهه های گذشته محافل علمی و مراکز مدیریتی کلان زیادی را به خود مشغول کرده است. رهبر معظم انقلاب نیز به ‌تازگی در جمع نخبگان و استعدادهای برتر از «هوش مصنوعی» به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و تأکید کردند: این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد.

در همین راستا گفت و گویی با حجت الاسلام مهدی جعفرزاده، معاون طرح و برنامه ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه های علمیه انجام شده که در آن به نقش و جایگاه حوزه های علمیه در این عرصه و همچنین برنامه های پیش روی این ستاد حوزوی پرداخته شده است که در ادامه می خوانید:

تعریف شما از هوش مصنوعی چیست؟ و این فناوری چه نقشی می تواند در جوامع داشته باشد؟

همانطور که می ­دانید هوش مصنوعی مجموعه ­ای از ماشین­ ها و سیستم ­های رایانه­ ای است که می­ تواند فرایندهای هوش طبیعی انسان را شبیه سازی کند.

هوش مصنوعی قابلیت این را دارد که توانمندی های ادراکی نزدیک به انسان یا حتی قوی تر از انسان را به دست بیاورد در کمترین زمان می ­تواند مسائل پیچیده ای را حل کند.

اصطلاح هوش مصنوعی در سال 1965 به صورت یک دانش در فضای علمی جهان مطرح شد.

دانش های مختلفی مانند فلسفه، زبان شناسی، فیزیولوژی، تئوری کنترل و احتمالات از ریشه های دانش هوش مصنوعی بشمار می روند و همچنین بسیاری از علوم و صنایع از مزایا و کاربردهای هوش مصنوعی بهرهمند می شوند.

همانطور که انسان توانایی یادگیری، پردازش و حل مساله را دارد هوش مصنوعی هم اطلاعات را دریافت می کند، تجزیه تحلیل می کند و یک تصمیم مقتضی را بر اساس الگوریتم هایی که برای آن تعریف شده است اتخاذ می ­کند.

از جمله مهمترین شاخه­ هایی که هوش مصنوعی در آن فعال است بحث یادگیری ماشین، شبکه عصبی، رباتیک، سیستم خبره، منطق فازی و پردازش زبان طبیعی می باشد.

هوش مصنوعی مزایای فراوانی دارد از جمله کاهش خطای انسانی، ریسک پذیری بالا، اینکه همیشه در دسترس است و سرعت تصمیم گیری دارد و در واقع می­ تواند به عنوان دستیار در کنار افراد متخصص ایفای نقش کند.

البته باید گفت معایبی هم دارد مانند هزینه بالای تولید و اینکه شاید بحث های احساسی را فعلا نتوانیم از این ماشین انتظار داشته باشیم.

حوزه علمیه به علت توانمندی ها و کاربردهایی که هوش مصنوعی دارد، آیا نباید به آن بپردازد؟

به هر حال هوش مصنوعی یک فناوری به­روز و بسیار پیشرفته است که علیرغم معایبی که دارد نمی توان از محاسنش عبور کرد، بنابراین ورود به این فناوری اهمیت دارد و به دلایلی حتی ضرورت هم دارد، چون امروزه هوش مصنوعی صرفا به عنوان یک بحث دانش یا صنعت نیست.

هوش مصنوعی فراتر از این مسائل است و با موضوعات راهبردی مانند اقتدار و امنیت ملی و در بحث های امنیت ملی مرتبط شده است و به همین دلیل کشور ما و همچنین حوزه علمیه به علت توانمندی ها و کاربردهایی که هوش مصنوعی دارد نمی تواند به مسأله هوش مصنوعی یا این فناوری بی تفاوت باشد.

چرا حوزه علمیه به مساله هوش مصنوعی ورود داشته است و اخیرا نیز ستادی با عنوان ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه های علمیه شروع به کار کرده است؟

حوزه علمیه یک نهاد دینی است و بر اساس نظام خاصی از تعلیم و تربیت و همچنین پژوهش و تحقیق، تربیت روحانیون متخصص و متعهد را برعهده دارد که رسالت ها و کارکردهای مشخصی هم برای آنان تعریف شده است و یکی از ارکان مهم هویت جمعی، فرهنگی، تاریخی و دینی ملت های اسلامی به حساب می آید.

حوزه­ های علمیه از قدیم هم در بحث تمدن اسلامی و دستاوردهای عظیم و اصیل آن نقش داشته­اند. اقدامات فراوانی را شما در تاریخ می توانید مشاهده کنید از نقش آفرینی ­هایی که حوزه یا روحانیون در بحث­های اجتماعی داشته ­اند. یکی از رسالت­های مهم حوزه علمیه در امتداد خط نبوت و امامت، بازسازی تمدن اسلامی است.

تمدن اسلامی در زمان ما برای اینکه بتواند محقق بشود ناچار است که با تهاجم تمدن غربی مقابله­ داشته باشد، اگر بتواند در مقابله با تهاجم تمدن غرب موفق بیرون بیاید آن تمدن اسلامی نیز می­تواند بازسازی شده، برپا شود و مشکلات جامعه بشری را حل کند، چون ما معتقدیم اسلام دینی ا­ست برای همه مردم و گرچه مخاطب خاصش مسلمان­ها و مومنان است اما فوایدش برای همه بشریت خواهد بود.

از این جهت حوزه علمیه یکی از مهم ترین ارکان برای تحقق تمدن اسلامی است و تراث علمی حوزه، مبانی عقلانی، روش اجتهادی و ورود به مباحث علوم انسانی و اجتماعی در حوزه، همگی ظرفیت­ هایی هستند که حوزه علمیه می ­تواند از آن­ها در احیای تمدن نوین اسلامی استفاده کند و وظایفی هم دارد در بحث های تبلیغی، تربیتی، اجتهادی، سیاسی و فرهنگی که این­ها هم نقش آفرینی­ هایی است که در ابعاد مختلف تمدن اسلامی می­ تواند ایفا کند.

ما برای اینکه بتوانیم به سمت تمدن نوین اسلامی حرکت کنیم، بایستی دو گام مهم را باید برداریم اول: نظام مسائل تمدن نوین اسلامی را از دین استکشاف کنیم و در واقع با روش اجتهاد سراغ استکشاف نظام مسائل تمدن نوین اسلامی برویم.

دوم: این معارف نظام­مند دین را که در تمام ابعاد تمدن نوین اسلامی استخراج و استکشاف می ­شود، در میان مردم و در سطح جامعه جاری کنیم، به تعبیری سبک زندگی اسلامی را عملیاتی کنیم. الگوهای رفتاری را از دین استخراج کنیم و در میان مردم نهادینه کنیم.

برای اینکه این هدف محقق شود ما نیاز به یکسری دانش­ها و همچنین روش­ها داریم، اینجا بحث هوش مصنوعی مطرح می ­شود یعنی اگر ما بتوانیم آن دانش و فرایند را به ماشین یاد بدهیم، یعنی اطلاعات مورد نیاز در اختیارش قرار داده و روش را هم به او بیاموزیم می­توانیم این ماشین را به عنوان یک دستیار مهم در کنار یک فقیه، در کنار یک متکلم در کنار یک فیلسوف در کنار یک عالم اسلامی قرار دهیم و بحث­ها خیلی جلو می رود.

فوایدی که هوش مصنوعی علاوه بر دقت، سرعت و جامعیت در این مساله دارد کمک می­کند که فقیهان و علمای ما خیلی فراتر و عمیق تر از امروز، به تفقه در دین بپردازند و افق­های جدید را در دانش و روش، به جهان هدیه دهند.

هوش مصنوعی کمک می­ کند که بخش زیادی از عملیات استنباط را ماشین انجام دهد و به صورت گزاره­ها و احتمالات مختلف در اختیار یک فقیه قرار می ­دهد تا او بر اساس آن احتمالات و نظرات تصمیم نهایی را اتخاذ کند و این گام مهم را در اجتهاد به پایان برساند.

با توجه به این مطالب، حوزه علمیه هوش مصنوعی را در دستور کار خود قرار داده است و در کنار آن بحث استفاده از هوش مصنوعی و قابلیت های هوش مصنوعی در اجرائیات حوزه علمیه نیز مد نظر بوده است، یعنی ما بیاییم اشکالاتی که در عرصه­ی اجرا میان معاونت های مختلف، ارگان­های مختلف و مدارس علمیه به وجود می­آید با کمک ماشین و هوش مصنوعی برطرف کنیم و روند اجرایی و عملیاتی شدن برنامه های حوزه را سرعت و دقت ببخشیم.

در بخش حکمرانی هم حوزه علمیه چون تکلیف دارد باید ورود کرده و با طرح بحث هوش مصنوعی، دیدگاه خود را ارائه دهد، از این جهت سه بعد داریم که حوزه ورودش به موضوع هوش مصنوعی را هم توجیه می کند هم ضرورتش را تبیین می کند.

بعد اول مربوط است به استفاده از هوش مصنوعی در استکشاف نظام مسائل تمدن نوین اسلامی به عنوان دستیار فقیه و عالمان اسلامی.

بعد دوم در بحث اجرای برنامه های حوزه است که بتوانیم با استفاده از هوش مصنوعی برنامه­ها را با هماهنگی و تعامل بیشتری بین معاونت ها و مدارس علمیه تعریف کنیم و با استفاده از آینده پژوهی ها بتوانیم برنامه­ های بلند مدت و کوتاه مدتی متناسب با واقعیاتی که قابلیت اجرا دارد تعریف نماییم.

بعد سوم هم به واسطه نقشی است که حوزه علمیه در حکمرانی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی دارد،که به واسطه­ی آن در این مقوله نیز برای اینکه بتوانیم استفاده بهینه از هوش مصنوعی در کشور داشته باشیم باید ورود نماییم.

با توجه به این مسائل، سال گذشته اولین نمایشگاه هوش مصنوعی در حوزه علمیه به همت بزرگواران برپا شد که نهایتا منجر شد به تأسیس ستاد راهبری فناوری­های هوشمند حوزه های علمیه.

تا کنون نیز کارهای بسیار خوبی انجام داده است، معاونت های مختلفی در این ستاد تعریف شده اند، معاونت علمی، معاونت فنی، معاونت گفتمانی و معاونت طرح و برنامه که هر کدام از این معاونت ها بر اساس برنامه پنج ساله فعالیت­ های بسیار مهمی را انجام می دهند که هر کدام به مرحله ای از اطلاع رسانی برسد ان شالله از طریق رسانه ها خدمت عزیزان منتشر خواهد شد.

آیا حوزه برای سیاست­گذاری کلان نظام اسلامی در موضوع هوش مصنوعی برنامه­ای دارد؟ ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه های علمیه در این خصوص چه اهدافی را دنبال می­ کند؟

ما در معاونت طرح و برنامه ستاد راهبری فناوری­های هوشمند، در بحث حکمرانی کلان نظام اسلامی برای تدوین سند راهبردی هوش مصنوعی ورود کرده­ایم. جلساتی با برخی از ارگان­های مهم سیاست­گذاری و اجرایی در کشور برگزار شده است.

همچنین با بخش های مختلف حوزه علمیه جلساتی داشته­ایم که مجموع این موارد ما را به سمت تدوین این سند پیش ­برده است تا بتوانیم سیاست ها و اهداف کلان را از منظر اسلام در مقوله هوش مصنوعی تدوین کنیم و در اختیار مراکز ذی ربط قرار دهیم.

وقتی مطابق اهداف ما، سند راهبردی از منظر اسلام در مساله هوش مصنوعی تدوین شود سیاست­ ها، چهارچوب­ ها و اهداف کلی از آن استخراج می­ شود و لذا تمام مراجع ذی ربط؛ موسسات و حتی صنایعی که از هوش مصنوعی استفاده دارند در آن ریلی که بر اساس این سند قرار داده می شود حرکت می­ کنند و خیلی از آسیب­های احتمالی بحث هوش مصنوعی به حداقل می رسد، احساس خطری که بعضا در حوزه اخلاق وجود دارد نیز در این مقوله پیش نمی­ آید.

در بحث سند اخلاق هوش مصنوعی که توسط سازمان جهانی یونسکو تدوین شد ستاد راهبری فناوری های هوشمند ورود کرد و نقدی بر این سند نوشت که این مساله نشان داد که ضرورت ورود حوزه علمیه به این مقوله چقدر واضح است.

یعنی اگر ما به عنوان حوزه علمیه در این مساله ورود نکنیم بعدها مواجهه­ی ما باید نقد اتفاق­ها و مشکلاتی باشد که از دل هوش مصنوعی در قالب فناوری و صنایع و دانشی ایجاد می­ شود.

اما وقتی ما از ابتدا سند را تدوین کرده و سیاست ها و چهارچوب ها را مشخص نماییم تمام ارگان ها،موسسات و صنایع مختلف، قطعا باید این سند را به عنوان سندبالادستی مدنظر قرار دهند و خیلی از مواجهات ما در استفاده از هوش مصنوعی کاهش پیدا کرده و بسیار مطمئن­ تر می توانیم در این حوزه ورود پیدا کرده و از این فناوری بهره ببریم.

در خصوص این اقدام مهم ستاد یعنی تدوین سند راهبردی حوزه علمیه در زمینه هوش مصنوعی بیشتر توضیح دهید.

برای معاونت طرح و برنامه ستاد راهبری فناوری­ های هوشمند حوزه علمیه مدتی است که ضرورت تدوین این سند روشن شده است.

ما در جلساتی که با ارگان های مختلف داشته ایم ضرورت تدوین این سند و اینکه حوزه علمیه به تدوین آن بپردازد را مطرح کرده ایم و مورد استقبال هم واقع شده است و در واقع پیش طرح یا طرح اجمالی این سند هم با همت دوستان آماده شده است و ان شالله در حال نگارش طرح تفصیلی آن هستیم که در نهایت ان­شالله بتوانیم تدوین خود سند را طبق زمان بندی ای که داریم به ثمر رسانده و در کمتر از یک سال به این مهم دست پیدا کنیم.

بنده خیلی نمی ­خواهم اتفاقاتی که سابقا ایجاد شده است را شرح دهم اما می توانیم مواردی را نام ببریم که سندهای مهمی در کشور تدوین شد ولی به دلیل اینکه حوزه علمیه مستقیما در آن ها نقشی نداشته است می­ بینیم که کارایی لازم را برای کشور ندارد، بهرحال نظام مقدس جمهوری اسلامی مبتنی بر اسلام است و باید اسناد راهبردی که در سطح حاکمیت تدوین می­ شود در حد و اندازه و شان نظام مقدس جمهوری­ اسلامی باشد.

ببینید اسلام جهان­ بینی خاص خودش را دارد و بر اساس همان جهان­بینی ایدئولوژی خودش را ارائه می­ دهد و یکی از مهم­‌ترین گزاره ­های اسلام در بحث جهان­بینی بحث توحید است.

یعنی در عالم دو صف بیشتر نیست، یک صف، صف خداست، یک صف، صف مخلوقات، خدا در صف و ردیف خودش هیچ همتا و شریکی ندارد و هیچ مخلوقی حتی اگر بالاترین مخلوق عالم باشد در شان و هم ردیف خدا نیست بلکه مخلوق است، هر چند مخلوق بسیار با عظمتی باشد.

توحید یک سری بایدها و نبایدها برای ما تعریف می­ کند و وقتی ما فهمیدیم خدا تنها خالق این عالم است بنابراین تنها مالک این عالم هم اوست، یعنی توحید خالقیت، ما را به توحید مالکیت می رساند.

مالکیت یعنی حق تصرف، وقتی می­ گوییم تنها مالک جهان خداست یعنی تنها کسی که حق تصرف در عالم خلقت را دارد خداست دیگر هیچ­کسی بدون اذن خدا حق تصرف ندارد.

انسان نمی تواند بدون اذن خدا در عالم خلقت تصرف کند و شما ببینید در بحث فقهی ذبح، از نظر شرعی شرایطی دارد، اگر انسان ذبحی انجام دهد بدون اینکه نام خدا بر آن خوانده شود این ذبح حرام می شود، یعنی حرمت استفاده دارد انسان نمی­ تواند در این ذبح تصرف کند.

یعنی در این مسائل خیلی پیش­پاافتاده و در نیازهای واضح، مثل خوردن و آشامیدن، اسلام می­ گوید اگر شما می خواهید  در این بحث ورود کنید باید حتما بر اساس توحید باشد، اینها نکاتی است که به ما می فهماند خدا در تصرفات ما به عنوان مخلوق در این عالم یک سری بایدها و نبایدها تعریف کرده است.

حالا با این عقبه بیاییم سراغ هوش مصنوعی. ما می خواهیم در سطح حکمرانی یا در سطح حوزه های علمیه از این فناوری استفاده کنیم، نمی­ توانیم ادعای اسلامیت داشته باشیم و نظام نظام اسلامی باشد اما سیاست ها، اهداف کلان، بایدها و نبایدها در استفاده از این فناوری بر اساس نگاه اسلام تدوین نشود، اگر اینطور شد حرمت استفاده می ­آید.

یعنی اگر ما نتوانیم سند استفاده از هوش مصنوعی را بر اساس مبانی جهانبینی و ایدئولوژی اسلامی تعریف کنیم، اگر بدون دقت در بایدها و نبایدهای اسلام در استفاده از هوش مصنوعی ورود کنیم این استفاده ناقص و ناتمام است و انسان را به آن هدف مقصود که سعادت است نمی­رساند. بله ممکن است استفاده­های محدودی در فضای دنیایی داشته باشیم.

اما آن هدف اصلی که از دنیا داریم که دستیابی به تعالی است محقق نمی­ شود، به طور مثال یک آدمی چلوکباب می­ خورد، اما چلو کبابی که دزدیده است، خوب می خورد، لذت می­برد و سیر هم می­شود اما این فقط در همین حد می­ماند یعنی او را سیر می کند ولی تعالی به او نمی دهد، دیگر نمی شود انتظار داشت با کمک آن غذا در مسیر تعالی قرار بگیرد، بلکه برعکس، در مسیر سقوط و انحطاط قرار می­گیرد.

اجمالا بر اساس جهانبینی و ایدئولوژی اسلامی ما ناچاریم سیاست ها، چشم اندازها و اهداف کلان را در بخش­ های مختلف حکمرانی در جمهوری اسلامی ایران بر اساس اسلام بنویسیم، خب شما بفرمایید آن نهادی که می ­تواند اسلام را بشناسد جهانبینی اسلام را استکشاف کند و بعد بر اساس آن موضوعاتی که نیاز داریم (مثل همین بحث هوش مصنوعی) را اسلامی کند و به ما تحویل دهد غیر از حوزه علمیه کجاست؟

در نظام جمهوری اسلامی این انتظار از حوزه علمیه وجود دارد که در سطح کلان وقتی قرار است در مبحث هوش مصنوعی سیاست­ هایی تعریف شود، قطعا حوزه علمیه در آن مساله ورود کند و سیاست ها را او بنویسد.

از این جهت در جلسات مختلفی که ما در ستاد، هم با معاونت­های مختلف خود و هم با معاونت­ های مختلف حوزه علمیه و با بخش هایی از مجلس شورای اسلامی، با بخش­ هایی از مجمع تشخیص مصلحت نظام داشته­ ایم به این نتیجه رسیدیم ما باید به عنوان حوزه علمیه و ستاد راهبری فناوری­های هوشمند این نهاد، به مسأله ورود کنیم.

قطعا در این موضوع باید کارگروه­ هایی را تشکیل دهیم که البته در آن پیش­طرحی که برای سند راهبردی نوشته­ ایم این موارد دیده شده است.

ما در بحث مواجهه حوزه با مساله هوش مصنوعی چهار مولفه را تعریف کرده­ایم: فرصت­ها و تهدیدهای هوش مصنوعی در: 1- حکمرانی کلان نظام اسلامی 2-در علوم اسلامی 3- در علوم انسانی 4- در ساختار و روند مدیریت حوزه های علمیه.

در بحث راهبردهای عملی تشکیل یک سری کارگروه ها و کمیته­ ها ذکر شده است که بتوانیم با کمک آن ها مسائل را در مسأله هوش مصنوعی و سند راهبردی آن پیش ببریم.

به طور مثال در بخش حکمرانی کلان نظام اسلامی، نقشه راه و وظایف کلی مجمع تشخیص مصلحت نظام را در آن لحاظ کرده ایم، در خصوص مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان، دولت و... نیز به شکل کلان رویکردهایی لحاظ شده است، که البته لازم است در قالب جلساتی با بخش­های مختلف، این نقشه راه معین­تر و عملیاتی تر تعریف شده و در اختیار همه قرار گیرد.

بنابراین ما در ستاد راهبری، در موضوع سند راهبردی حوزه علمیه و هوش مصنوعی ورود کرده ­ایم، نزدیک به 200 ساعت مطالعه ابتدایی انجام شده است و در حوزه دانشی با کمک معاونت علمی، رصد خوبی اتفاق افتاده است.

مقالات، پایان­ نامه­ ها و کتاب­ هایی که در این بخش نوشته شده بررسی شده است، از جهت فنی نیز جلسات بسیار خوبی داشته­ایم و ابعاد مختلف کار را دیده­ ایم.

نقاط قوت و ضعف دیده شده و ان­شالله بنا داریم ظرف کمتر از سه یا چهار ماه آینده طرح تفصیلی سند راهبردی را ارائه دهیم و با کمک بخش­های مختلفی که در آن طرح تفصیلی دیده شده است به تدوین سند بپردازیم، امیدواریم تا کمتر از یک سال آینده این سند آماده شود و برای طی مراحل قانونی در اختیار مراجع ذی ربط قرار بگیرد.

اگر نکته پایانی دارید بفرمایید

هوش مصنوعی یک فناوری بسیار پیشرفته است و به تعبیری جزو فناوری­هایی هست که در لبه­ دانش و فناوری در حال حرکت است و به دلیل فواید فراوانی که در جامعیت، دقت و سرعت و... دارد ما نمی ­توانیم نسبت به آن بی تفاوت باشیم.

به ویژه با توجه به اینکه این فناوری مدرن به عنوان یکی از شاخص­های قدرت و امنیت ملی در کشورها دارد مطرح می­ شود حوزه علمیه نیز به عنوان یک نهاد دینی در نظام جمهوری اسلامی باید در حیطه ی سیاست گذاری ها ورود پیدا کند.

اگر سیاست گذاری ­ها، ریل­گذاری­ ها اسلامی نباشد از دل اسلام برنیامده باشد قطعا هر کسی در مسیر اجرای آن قرار بگیرد نباید انتظار داشته باشیم که مطابق با اهداف اسلام پیش­رفته و در شان و طراز انقلاب اسلامی قرار بگیرد.

بنابراین ما حتما باید در این مسأله ورود کنیم به خصوص بر اساس بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی اگر بخواهیم در چهل سال آینده در مسیر انقلاب اسلامی حرکت کرده و افقی که ترسیم شده را محقق کنیم باید امروز ریل گذاری­ ها و سیاست­ گذاری­ ها را در شأن و طراز انقلاب اسلامی تدوین کنیم.

از این جهت حوزه علمیه لازم می­ بیند و ضرورت می­داند که در مقوله تدوین سند راهبردی هوش مصنوعی ورود پیدا کند تا از مبانی، ایدئولوژی و جهانبینی اسلام، این سیاست ها و ریل­گذاری­ها استخراج شود و بتوانیم با اطمینان بیشتری از منافع و مزایای هوش مصنوعی هم در حوزه علمیه، هم در سطح کلان و حکمرانی کلان جمهوری اسلامی بهره ببریم.