آداب سخن گفتن از منظر قرآن

یکی از نعمت‌های بزرگِ خداوند به بشر،  نعمت زبان و تواناییِ سخن گفتن است. سخن به معنای کلام، قول، گفتار، بیان و نطق آمده است.

از دیدگاه قرآن سخن گفتن دارای شرایطی است که در این نوشتار کوتاه به 7مورد آن اشاره می‌شود:

1- سخن باید کریمانه و بزرگوارانه باشد؛ طبق آیه‌ی:

{ وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريماً... (اسرا/ آیه 23)؛ با پدر و مادر کریمانه سخن بگو.}

منظور از قول کریم این است که انسان بزرگوارانه سخن بگوید، یعنی گویش او همراه با احترام و ادب باشد.

اگر چه این آیه در مورد کیفیتِ گفتگو با والدین است اما می‌توان آن‌را به سایر گفتگوها نیز تعمیم داد. «قَوْلًا كَرِيمًا» بدین معناست که  در صحبت کردن باید به دیگران کرامت و ارزش بدهیم، علاوه براین سخن گفتن ما با دیگران باید با انرژی مثبت باشد.

2- سخن باید حق و استوار باشد؛ همان‌طور که خداوند می‌فرماید: {فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَلْیَقُولُواْ قَوْلاً سَدِیدا... (نساء/۹)  پس باید تقواى الهى پیشه کنند و سخن استوار بگویند.}

سدید از ماده‌ی «سد» به معناى محکم و استواراست؛ و منظور از سخن سدید، سخنى است که مانند یک سدِ محکم جلوى امواج فساد و باطل را مى‏‌گیرد. سخنى که هم مطابق با واقع باشد و هم لغو نباشد. بنابراین باید از حرف‌های غیر‌مستند دوری کرد.

در این آیه خداوند قول سدید را در کنار تقوی آورده است و کنار هم آوردن این‌دو (سدید و تقوی) نشان‌دهنده‌ی اهمیت این موضوع می‌باشد.  بدین معنا که هر چه تقوای انسان بیشتر باشد، قول او به سدید بودن نزدیک‌تر خواهد شد.

3- گفتار باید با ملایمت همراه باشد؛ آیه‌ی زیر بیان‌گر همین مطلب است: { فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ.(طه /44) پس به نرمی با او(فرعون) سخن بگویید، شاید متذکر شود، یا (از خدا) بترسد.} لین یعنی نرمی در گفتار، سخن گفتن به دور از تندی و خشونت.

یکی از مهم‏ترين روشی كه خداوند متعال در قرآن براي صحبت كردن و معاشرت با دیگران به ما مي‏‌آموزد، نرم و آرام سخن گـفتن است؛ زيرا اين‏گونه سخن گفتن‌ مخاطب‌ را بيشتر‌ تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.همان‌طور که خداوند در این آیه به حضرت موسى و هارون می‌فرماید: (با فرعون به نرمی سخن بگویید شاید که پند گیرد یا بترسد.)

مطابق این آیه سخنی که همراه با خشونت و پرخاش‌گری باشد هیچ تأثیری ندارد و ما باید سعی کنیم تا جایی که امکان دارد، در برخورد با دیگران از قول لین و نرم بهره ببریم.

4- با مردم به خوبی سخن بگویید؛ بر اساس آیه‌ی: { قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا. (بقره / 83 ) و با مردم (به زبان خوش) سخن بگویید.} حُسْن به معنای زيبائى و نيكوئى است، یعنی باید از سخنان زشت و الفاظ ركيك دوری کرد. سخن زیبا، نوعی احترام به شخصیت دیگران است. بنابراین زیبا سخن گفتن با هرکسی و در هر سنی موجب می شود که از طرف مقابل، جواب مناسب بشنویم.

5- سخن باید بلیغ، رسا و شفاف باشد؛ طبق آیه‌ی: {وَقُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِيغًا (نسا/63) با بیانی رسا، نتایج اعمالشان را به آنها گوشزد کن.} منظور از «قَوْلًا بَلِيغاً»  واضح و شفاف صحبت کردن است. بنابراین باید از سخنی که پیچیده و مبهم یا توهین‌آمیز است، دوری کرد. باید توجه داشته باشیم که دوپهلو حرف زدن، درِگوشی صحبت کردن و سخنانی که همراه با نیش و کنایه باشد موجب اختلاف افراد در جامعه می‌شود. طبق این آیه صراحت در کلام یکی از بهترین ویژگی‌های سخن گفتن است.

6- حرفی که می‌زنیم خودمان هم عمل کنیم : {لِمَ تَقُولُونَ مِالا تَفْعَلُونَ. (صف/2) چرا چيزهايى كه خود عمل نمی‌كنيد به مردم مى‏گوييد.}

مفهوم این آيه نوعی توبيخ را دربردارد  و منظور این است که چرا مؤمنین به آن‌چه که ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻰﻛﻨﻨﺪ. بر اساس این آیه باید حرفی بزنیم که بتوانیم به آن عمل کنیم.

7- بهترین کلمات را انتخاب کنیم :{وَقُل لِّعِبَادِي يَقُولُواْ الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ. (اسرا / 53) و به بندگانم بگو سخنى كه بهتر است بگوئيد.}

اَحسَن به معنای نيکوترو نيکوترين آمده است و در این آیه منظور سخنی است که از نظر محتوا و طرز بیان کردن بهترین باشد. خداوند در این آیه مؤمنین را  به بهترین سخن فرمان می‌دهد؛ زیرا سخن زشت و ناروا از آثار فریب شیطان است که می‌خواهد میان آنها فتنه و فساد ایجاد کند.

طبق آن‌چه که در مورد ویژگی های سخن گفتن ذکر شد از قبیل کریم بودن، لین بودن، سدید بودن، نیکو بودن و... چقدر خوب است که انسان تمام سعی و تلاش خود را در تعامل و گفتگوی با دیگران به‌کار گیرد و به نحو احسن عمل کند و تمام این موارد را هنگام سخن گفتن رعایت نماید.  زهرا اسحاقیان