مدل اقتصاد اجتماعی در مواجهه اقتصادی با ویروس کرونا

به گزارش خبرگزاري رسا، تحولات اجتماعی ماه‌های اخیر با محوریت ویروس کرونا، موجب شد تا رفتارهای اقتصادی جدیدی از مردم کشورهای مختلف مشاهده شود. مقایسه رفتارهای قشرهای مختلف مردم در نقاط مختلف دنیا، فرصتی را فراهم آورد تا ابعاد اقتصادی رفتارها و نیز، پیش بینی اوضاع اقتصادی پس از بحران کرونا، به عنوان یک سوژه مطالعاتی مطرح ‌شود. در نوشتار حاضر، سعی شده است به بهره گیری از معارف اسلامی، ضمن تحلیل وضع موجود، برنامه‌هایی برای آینده و اقتصاد پس از کرونا، ارائه ‌شود.

انسان‌شناسی اسلامی؛ نقطه آغاز تحلیل اقتصادی

پرداختن به ابعاد اقتصادی رفتارهای انسان‌ها بدون شناخت از انسان، میسر نیست. حتی کسانی که مستقیما به شناخت انسان نمی‌پردازند، پیش فرض‌هایی را از انسان و عوامل موثر بر رفتار وی، پذیرفته‌اند و بر اساس آن‌ها، تحلیل‌های خود را ارائه می‌‌کنند.

مطابق با معارف اسلامی، برای تحلیل کنش انسانی می‌بایست نسبت انسان با خود، خدا، جهان و جامعه روشن ‌شود. بر اساس این معارف، انسان سعی می‌کند در یک صیرورت مستمر وجودی به سمت کمال مطلق، نیازهای فطری خود را با توجه به فرصت‌ها و محدودیت‌های موجود در خلقت خود، جهان هستی و جامعه، تحت ربوبیت مستمر الهی برآورده سازد.

نحوه مطالعه تعامل انسان با جامعه در رفع نیازهای اقتصادی، سیاسی و غیره، در قالب رشته‌های اقتصاد، سیاست و غیره، تحلیل و تبیین می‌‌شود. علیرغم تنوع عرصه‌های مطالعاتی، بنا بر آموزه‌های اسلامی و به خصوص آرای متفکران صدرایی، منطق رفتار انسان ثابت بوده و از این رو شناخت چگونگی کنش انسانی، در اولویت اول قرار می‌گیرد. مجددا بر اساس این معارف، بهره مندی همه انسان‌ها از کمال، یکسان نبوده و به اصطلاح، مرتبه کمالی انسان‌ها ذومراتب است. همین موضوع باعث می‌شود تا انسانها در تعاملات اجتماعی خود نیز یکسان و مشابه عمل نکرده و هر کدام بر اساس رتبه کمالی خود، رفتارهایی را ابراز ‌کنند.

به طور کلی، رفتار انسان با جامعه ذیل یکی از لایه‌های ۶ گانه زیر قابل تعریف است.

لایه اول: استخدام جامعه توسط فرد

ملاصدرا تصریح می‌کند که حس خودخواهی و منفعت طلبی، انسان را وادار می‌کند تا دیگران را در اختیار خود بگیرد؛ حتی اگر این امر به هلاکت و نابودی دیگران منجر ‌شود. علامه طباطبائی با تحلیل دقیق این خصوصیت در انسان، انسان را ذاتا استخدام گرا معرفی می‌کند که قصد دارد از طریق تشکیل خانواده و جامعه، بهره و نفع خود را بیشینه نماید و با اعمال نفوذ و اراده خود بر دیگران، نیاز به قدرت طلبی را در خود برآورده سازد. ایشان در جلد 10 تفسیر المیزان می‌نویسند: «طبع اولی انسان این است که از هر چیزی که می‌تواند انتفاع ببرد استفاده کند؛ حتی دسترنج هم نوع خود را به زور از دست او برباید و در زمان قدرت، به حقوق دیگران تجاوز نماید و دیگران را برده خود کرده و استثمارشان کند؛ یعنی از خدمات آن‌ها استفاده کند بدون اینکه عوض آن را به ایشان بپردازد».

اگرچه به علت بهره مندی همه انسان‌ها از سه گرایش فطری منفعت طلبی، قدرت طلبی و لذت و رفاه طلبی، خصلت استخدام گری در نهایت منجر به عدالت در جامعه می‌شود، اما جامعه‌ای با چنین نوع از تعاملات بین فردی، در پایین ترین سطح کمال قرار دارد. با نگاهی به رفتارهای عمده مردم در جوامع غربی و نیز برخی از افراد در کشور خودمان که وجه اشتراک ایشان، باور به انسانِ تعریف شده توسط فلاسفه دنیای غرب است (یعنی انسان، یک حوان ناطق و صرفا دنبال برآورده سازی نیاز به منفعت، قدرت و لذت است) متوجه می‌شویم کنش‌هایی همچون خرید اسلحه، تخلیه فروشگاه‌های مواد غذایی، تلاش صِرف برای حفظ جان و اموال خود، ناشی از قرار گرفتن در این سطح از تکامل انسانی و اجتماعی است.

لایه دوم: همکاری با جامعه برای بروز استعدادها

در سطحی بالاتر، انسان منفعت طلب و استخدام گرا، ظرفیت‌های جامعه را بهتر شناسایی کرده و در می‌یابد برای افزایش منافع خود، می‌تواند در یک تعامل دوسویه با سایر اعضای جامعه قرار بگیرد. به عبارت دیگر، برخی از فرصت‌ها برای منفعت بردن انسان‌ها، تنها از طریق همکاری‌های اجتماعی میسر می‌شود. برای مثال، رفتارهای اقتصادی اشتراکی از قبیل به اشتراک گذاری امکانات تولید، زراعت، فضای کار اشتراکی، تهاتر، مشارکت مدنی، معاوضه لباس، مبادله خانه، خانه اشتراکی، به اشتراک گذاری خودرو و غیره، همگی ذیل این لایه از تکامل انسانی و اجتماعی قرار می‌گیرند. رفتارهای اقتصادی اشتراکی در مبارزه با ویروس کرونا، از قبیل به اشتراک گذاری کپسول‌های اکسیژن، تخت برای بیماران خانگی، تبادل داروها و غیره، نشان از نهادینه شدن این لایه رفتاری در برخی از افراد است.

لایه سوم: فرصتی برای تحقق فضائل اخلاقی

بر خلاف نظریات اقتصادی در غرب که عمدتا معطوف به دو لایه پیشین است، فلاسفه مسلمان گرایش انسان به فضائل اخلاقی همچون انفاق، صداقت، صبر، گشاده دستی و غیره را یک نیاز فطری معرفی کرده و کنش اقتصادی برخی از افراد را در این لایه تحلیل می‌‌کنند. در این لایه، افراد نگاه متعالی تری به منفعت شخصی داشته و رشد فضائل اخلاقی را نیز به مثابه منفعت، قلمداد می‌کنند. رفتارهایی همچون نذر مالی، صدقه، وام قرض الحسنه، جمع آوری کمک‌های مردمی و غیره که در سطح وسیع توسط مردم ایران ابراز شد و در مقابل، تمدن غرب محروم از چنین صحنه‌هایی بود، حکایت از اثربخشی این سازوکارهای اقتصادی در فرایند صیرورت انسان به سمت کمال مطلق دارد.

لایه چهارم: نوعدوستی

علاوه بر رفتارهای با فضیلت در لایه سوم، همه انسان‌ها بنا بر گرایش فطری به نوعدوستی، تمایل ذاتی به کاهش منافع خود به سود منافع سایر افراد جامعه دارند. لازم به ذکر است ممکن است این گرایش فطری، به علل مختلف تربیتی و غیره، دچار ضعف در برخی از افراد شده باشد.

همچون لایه سوم، رفتارهای نوع دوستانه همچون تغییر خط تولید برخی از کارگاه‌ها و کارخانه‌ها برای تولید تجهیزات مقابله با کرونا علیرغم کاهش منافع اقتصادی شخصی، موافقت نهادهای مالی با استمهال در پرداخت اقساط مالی، موافقت موجران با تاخیر در پرداخت اجاره بها و غیره، در مردم ایران بروز بیشتری نسبت به سایر مناطق درگیر با ویروس کرونا داشت.

لایه پنجم: استخدام فرد توسط جامعه

در ادامه مسیر تکاملیِ گذشت از خود به نفع جامعه، فرد در لایه پنجم خود را وقف حل مسائل اجتماعی کرده و رشد جامعه را در اولویت خود قرار می‌دهد. تاسیس خیریه‌ها، ایجاد اشتغال برای سایرین، شکل دهی حرکت‌های جمعی و جهادی، برگزاری رزمایش‌های کمک به دیگران، تلاش حداکثری در شرکت‌های دانش بنیان برای تامین اقلام مورد نیاز کشور و سایر اقدامات اینچنینی که بعضا تحت عنوان کارآفرینی اجتماعی نیز شناخته می‌شود، در زمره رفتارهای ثبت شده توسط مردم ایران برای تامین منفعت عمومی قرار دارد.

لایه ششم: فداکاری و ایثار برای جامعه

بالاترین سطح نگاه فرد به جامعه در جایی رخ می‌دهد که فرد خود را فدای جامعه می‌کند. اگرچه در تمام جوامع، نمونه‌های چنین رفتارهایی نادر هستند، اما نوع نقش آفرینی کادر درمانی کشور و گروه‌های جهادی در خطرپذیری، تامین سلامت جامعه و برقراری امنیت اقتصادی در جامعه، جزء مصادیق بارز فداکاری و ایثار برای جامعه محسوب می‌شود.

جمع بندی

رفتار ۶ مرحله‌ای تشریح شده در بخش‌های پیشین که در قالب شکل زیر نیز به تصویر کشیده شده است، برآمده از معارف اسلامی بوده و کنش انسان در تعامل با جامعه را تبیین می‌کند و علی رغم قابلیت تبیین تمام رفتارهای اقتصادی، سیاسی و غیره، روی کنش اقتصادی ـ اجتماعی انسان متمرکز شده است.

مراحل کنش اقتصادی ـ اجتماعی انسان

مصادیق ارائه شده در تبیین چگونگی کنش اقتصادی ـ اجتماعی مردم ایران در مواجهه با ویروس کرونا، نشان می‌دهد:

مردم ایران رفتارهای انسانی قابل توجهی در مقایسه با سایر ملل در مواجهه با ویروس کرونا از خود نشان داده‌اند،
با افزایش یافتن فضای همدلی و نوعدوستی در فضای کنونی کشور، می‌توان در ادامه با بهبود نظام حکمرانی اقتصادی کشور از طریق مشارکت دهی مردم در فعالیت‌های ضروری و مورد نیاز اقتصادی کشور، زمینه حضور گروه‌های مختلف را در حل مسائل اصلی اقتصادی فراهم کرد.

نویسنده، مدل ۶ مرحله‌ای این یادداشت را مدل «اقتصاد اجتماعی» نامگذاری می‌کند؛ زیرا تلاش دارد با منطق نگاه ذومراتب به نوع تعامل انسان با جامعه، رفتارهای اقتصادی وی را تبیین کند./1360/