نگرشی دیگر به وقف
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، امروزه و به ویژه در دهه اخیر، با رشد ارتباطات و اطلاعات، در میان سنین و اقشار مختلف جامعه، کمتر کسی است که با جایگاه، اهمیت و کارکردهای وقف آشنا نباشد اما آنچه همواره برای مسؤولان امر دغدغه بوده و هست، عملیاتی شدن این آگاهی ها و داشتن خروجی عینی یعنی فرهنگسازی وقف و رشد کمی و کیفی موقوفات است که آنگونه که باید محقق نشده است. هرچند اغلب کارشناسان دلیل این امر را آگاه نبودن مردم از مفهوم و ابعاد وقف و چند وچون آن می دانند اما به نظر می رسد مشکل از عدم معرفی صحیح مفهوم وقف است زیرا تا مفهومی به صورت ملموس و کاربردی تبیین نشود، نمی توان صرف آموزش تئوری از کسی انتظار اقدام و عمل داشت. در بسیاری موارد، انسان ها نه به دلیل نداشتن اطلاع یا اعتقاد بلکه به خاطر ندانستن نحوه اقدام و کاربرد یک مفهوم در زندگی، در عمل و عینیت بخشی به آن با مشکل مواجه می شوند؛ به عبارت دیگر، شناختی که به آن ها ارائه شده، یک شناخت کاربردی و عملیاتی نبوده است تا منتهی به ایجاد نگرش و نهایتا کاربرد یک مفهوم شود و طعم شیرین عمل آگاهانه و عالمانه را بچشند.
در این گزارش نگاهی داریم به یکی از شیوه های سیستمی و کاربردی در حوزه تبیین و ترویج فرهنگ وقف که با عنوان کارگاه آموزشی «نگرشی دیگر به وقف» از سوی مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام مشهد تنظیم و منتشر شده اما به رغم اثربخشی آن، نیاز جامعه و دغدغه مندی مسؤولان، چنان که باید مورد توجه و استفاده قرار نگرفته است.
اهمیت تبیین و معرفی سیستمی مفاهیم دینی
به گفته حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمدمحسن دعائی، مدیرعامل مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، کارگاه های «نگرشی دیگر»، یک متن آموزشی است که جهت تبیین موضوعات مختلف فرهنگی اجتماعی و اعتقادی مانند وقف، حجاب، مهدویت، زیارت، امر به معروف و نهی ازمنکر،علم، سفر، هنر، ازدواج، رزق حلال، ولایت فقیه، امامت، قرآن، مسجد، دعا و.... به صورت کارگاهی، توسط محققان این موسسه تدوین می شود و مانند سایر کارگاه های آموزشی، شامل شش مرحله برای یک حرکت منطقی یعنی تعیین هدف، نقطه شروع، نقطه مرکزی، برنامه حرکت، نقاط خطر و بحران و نقطه مقصد است.
به عبارت دیگر، هر مفهوم در هر کارگاه، در قالب یک سیستم بررسی می شود و ایده مشترک همه کارگاه ها این است که مفاهیم را می توان در قالب یک سیستم به مخاطب شناساند؛ فایده این نگاه سیستمی به مفاهیم از جمله مفاهیم دینی، این است که مفاهیم را به گونه ای برای مخاطب تبیین می کند که در هنگام نیاز قابل به کارگیری و استفاده باشد.
حجت الاسلام والمسلمین دعائی با اشاره به اینکه منظور ما از سیستم، مجموعه ای از اجزای به هم پیوسته، مرتبط و هدفمند با عناصر ورودی و خروجی است که نمونه آن را به وفور در اشیاء و لوازم اطراف خود(مانند انواع ماشین ها) شاهد هستیم، می گوید: وقف یک موضوع مستقل و منفرد در گوشه ای از زندگی نیست بلکه یک سیستم فکری و رفتاری است که آثار و اهداف تعیین شده ای را دنبال می کند بنابراین برای درک حقیقت وقف و کسب نگرش مطلوب نسبت به آن باید سیستمی بودن، هدفمند بودن و تأثیرات آن در کیفیت زندگی را با استفاده از روش آموزشی خلاق و مولد تبیین کرد که این مهم اکنون در قالب کارگاه «نگرشی دیگر به وقف» محقق شده است.
مراحل سیستم وقف
وی ادامه می دهد: اگر بخواهیم وقف را به شکل یک سیستم معرفی کنیم باید هدف، ورودی های آن، پردازشی که روی ورودی ها انجام می شود، راهبردها و راهکارهای عملیاتی، نقاط بحران زا و خطرآفرین و محصول خروجی این سیستم را مشخص کنیم که این مراحل در کارگاه وقف به ترتیب با عناوین و اهداف زیر در نظر گرفته شده است: مرحله اول(هدف) با عنوان «وقف، چشمه ساری همیشه جاری» به منظور تغییر نگرش نسبت به حقیقت وقف، مرحله دوم(نقطه شروع) با عنوان«توسعه برتر، توسعه شبکه ای» به منظور پیدایش زمینه لازم برای توجه به حقیقت وقف، مرحله سوم(نقطه مرکزی) با عنوان «پایداری شبکه ای» به منظور دستیابی به روح وقف، مرحله چهارم(برنامه حرکت) با عنوان «احیاء وقف، احیاء موقوفات» به منظور دستیابی به برنامه حرکت برای تحقق پایداری شبکه ای، مرحله پنجم(نقاط بحران) به منظور تعیین و تشخیص موقعیت های خطرخیز مسیر و مرحله ششم(نقطه مقصد) با عنوان «به سوی تمدن اسلامی» به منظور بررسی کارکرد و اثر وقف در زندگی.
مدیرعامل مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام با بیان اینکه در مقدمه کارگاه، محتوا و روش اجرای آن برای مربی توضیح داده شده است، می گوید: در این کارگاه به منظور تبیین هر یک از مراحل شش گانه فوق، مخاطبان ابتدا با یک سوال مواجه شده و پس از شنیدن توضیحات اولیه و مقدماتی استاد، موظف هستند بر اساس تفکر خود به آن پاسخ دهند. سپس هر یک از افراد در گروه هایی که از قبل تعیین شده است به بحث و بررسی گروهی در رابطه با پاسخ سوال مذکور پرداخته و در نهایت پاسخ مشترکی را به عنوان نظر گروه ارائه می دهند. در ادامه پاسخ پبشنهادی سوال، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و پس از ارائه توضیحات تکمیلی استاد، جمع بندی نهایی توسط مخاطبان انجام و مکتوب می شود.
مطالب تبیین شده در کارگاه
حجت الاسلام والمسلمین دعائی با اشاره به اینکه محتوای کارگاه برای سطح تحصیلی دیپلم به بالا برنامه ریزی شده است، کارامد بودن نهاد وقف در جامعه و ضرورت احیای آن در هر زمان، محدود نبودن وقف به نیت، زمان و مکان یا ارزش مادی خاص، معرفی عرصه ها و موضوعات جدید برای وقف، معرفی نمونه های مشابه وقف در سایر کشورها و دستاوردهایی که داشته اند و نیز تبیین اثرگذاری وقف در کلان اقتصاد اسلامی را از ویژگی های این کارگاه، معرفی می کند و می گوید: در این کارگاه، وقف به عنوان یکی از راهبردهای حرکت به سمت تمدن سازی معرفی شده است چرا که با توجه به تاکید رهبر معظم انقلاب مبنی بر حرکت در مسیر طراحی، عرضه و اجرای تمدن اسلامی،از راهبردهای مهم در این زمینه، احیا و فعال کردن سیستم وقف در جامعه و رفع مهجوریت از آن است؛ واقعیت آن است که بخش قابل توجهی از آنچه تاکنون از تمدن به دست ما رسیده، در بستر وقف بوده و این نهاد در آینده نیز از عوامل مهم در استمرار تمدن اسلامی خواهد بود.
وقف، یک نهاد چند منظوره و از کلیدهای مهم توسعه پایدار است
وی خاطرنشان می کند: درست است که وقف بیشتر با ماهیت اقتصادی شناخته می شود اما با توجه به کثرت زمینه های وقف، کارکرد آن صرفا اقتصادی و مادی نبوده و می تواند زمینه ساز ارائه خدمات علمی، آموزشی، فرهنگی، بهداشتی درمانی و غیره نیز باشد. بر این اساس، وقف، یک نهاد چند منظوره و از کلیدهای مهم توسعه پایدار است که اگر از ظرفیت آن به نحو احسن استفاده شود، موتور محرک چند منظوره ای برای حمایت و پشتیبانی تمدن اسلامی در ابعاد مختلف خواهد بود.
بی مهری مسؤولان امر
مدیرعامل مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام همچنین درباره میزان اثربخشی کارگاه و استقبال نهادهای ذیربط می گوید: کارگاه آموزشی «نگرشی دیگر به وقف»، سال 89 با شمارگان 30 هزار نسخه از سوی انتشارات مؤسسه منتشر شده و طی هفت سالی که از چاپ آن می گذرد برای بیش از 400 نفر از کارشناسان و دست اندرکاران وقف در سازمان اوقاف یا آستان قدس رضوی اجرا شده اما با وجود موفقیت بالای 50 درصد و اینکه مخاطبان پس از اجرای کارگاه، دچار تغییر نگرشی و تصمیم گیری نسبت به موضوع وقف شده و حس مثبتی برای انجام وقف پیدا می کنند، آنگونه که باید از سوی مسؤولان مورد توجه قرار نگرفته است. همچنین پس از کارگاه نگرشی دیگر، آثار دیگری مانند کتابچه «راهنمای تنظیم وقفنامه برای واقفین» و «چلچراغ وقف» همراه با دسته بندی منطقی و ترجمه کاربردی احادیث مربوط به وقف، از سوی مؤسسه مطالعات راهبردی، تهیه و تنظیم اما تقریبا به سرنوشت کارگاه نگرشی دیگر دچار شد. تنها کتابچه «راهنمای تنظیم وقفنامه برای واقفین» به سفارش معاونت وقت سازمان اوقاف، به ادارات کل استان ها عرضه شد اما استقبال و پیگیری صورت نگرفت. بعد از آن با حضور در دفتر رییس وقت سازمان اوقاف و معرفی این آثار به ایشان نیز پیگیر معرفی و توزیع آثار شدیم اما تاکنون درخواستی برای ارائه نداشته ایم.
مهجوریت وقف در شأن جامعه اسلامی نیست
حجت الاسلام والمسلمین دعائی یادآور می شود: این در حالی است که وقف از مولفه های مهم اقتصاد اسلامی بوده و به رغم تصور برخی، نه تنها یک نهاد سنتی و از کارافتاده نیست بلکه ظرفیت به دوش کشیدن بار فرهنگ جامعه را نیز دارد؛ چنان که امروز شاهد هستیم عظیم ترین مراکز فرهنگی در ایران و غرب با پشتیبانی وقف اداره می شوند. در طی تاریخ، بقای فرهنگ اسلام و اهل بیت(ع) را مرهون موقوفاتی هستیم که فرهیختگان، خردورزان و خیران انجام داده اند اما متاسفانه همچنان که اسلام غریب آمد و غریب می رود، نهاد کارآمد و عظیم وقف نیز با نوعی غربت و انزوای تحمیلی جانکاه مواجه است که در شأن حکومت و جامعه اسلامی نیست.
وی ابراز امیدواری می کند: کلان حاکمیت دینی و متولیان فرهنگسازی اسلامی و جامعه سازی دینی، با تبیین آثار و برکات و نیز فقه وقف برای جامعه، زمینه ساز گسترش بهره مندی از این نهاد کارآمد در حکومت اسلامی باشند. آحاد امت اسلامی نیز با اعتقاد به نهاد وقف و کاربری این سیستم، نقش خود را درشتاب بخشی به ترویج فرهنگ اسلامی، رفع فقر و کمبود منابع مالی برای فعالیت های فرهنگی و رسیدگی به محرومان و رشد همه جانبه کشور ایفا کنند./۹۳۰/ز۵۰۴/ب۲
زهرا شریعتی