«تکنیک‌های مصاحبه و تاریخ شفاهی» بررسی شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت الاسلام سعید فخرزاده، مسئول واحد تاریخ شفاهی حوزه هنری در چهارمین جلسه از نشست های تکنیک های مصاحبه و تاریخ شفاهی که در سالن سوره حوزه هنری قم برگزار شد، اظهار داشت: رویکرد ما از تاریخ شفاهی جنگ بیشتر گرایشات فرهنگی است تا گرایشات نظامی.

هدف اصلی تاریخ نگاری فهم گرایشات فرهنگی است

وی با بیان این که تاریخ نگاری جنگ های صدر اسلام هم با رویکرد فرهنگی بوده است، اظهار داشت:  گاهی مواقع حوادث و وقایع و حتی کلام اگر در یک بستر خوب توصیف و توضیح داده نشود اهمیتش درک نمی شود؛ برای مثال این جمله امام حسین(ع) در ظهر عاشورا که فرمودند «هیهات منا الذله» تنها در شرایط عاشورا معنا پیدا می کند.

حجت الاسلام فخرزاده با تأکید بر این نکته که تأثیر گذاری جملات به شأن نزول آن بر می گردد و باید دقت کنیم که فضا را به خوبی توصیف کنیم، افزود: اگر ما فضای تنگه چذابه را به خوبی توضیح ندهیم معنای دفاع در تنگه چذابه فهمیده نمی شود زیرا تاریخ یک ماده خامی است که جریانی را برای ما تعریف می کند که در واقع مفهوم و معنایی را به ما انتقال می دهد.

وی در تعریف تاریخ ارزشمند بودن و اهمیت داشتن را یکی از ویژگی های مهم دانست و خاطرنشان کرد: بیان واقعه ای که اهمیت نداشته باشد نمی تواند به معنی تاریخ نگاری باشد؛ بنابراین تاریخ روایتی از یک حادثه مهم است که ابتدا و انتها داشته باشد و اگر انتها و ابتدا نداشته باشد به آن قطعه تاریخی می گویند.

استاد تاریخ شفاهی و خاطره نگاری با بیان این که به طور قطعی ما نمی توانیم روایتی را پیدا کنیم که شروع و پایان قطعی داشته باشد، گفت: برای مثال در دفاع مقدس زمینه هایی وجود داشت که به حکومت پهلوی برمی گشت و نمی توان برای آن ابتدای قطعی پیدا کرد و همین که ما اکنون در مورد تاریخ نگاری جنگ کار می کنیم یعنی تداوم و آثار جنگ هنوز هم ادامه دارد.

تاریخ برای انسان دانش می آورد

وی افزود: یکی دیگر از ویژگی های تاریخ این است که برای انسان دانش ایجاد می کند و اگر دانش ایجاد نکند تاریخ نیست و لازم است برای فهم این دانش مقدمات یک پدیده را هم فهم کرد و همین مقدمات به ما آموزش می دهد که در آینده چگونه باید رفتار کنیم.

مسئول واحد تاریخ شفاهی حوزه هنری گفت: ابزارهای تاریخ نگاری می تواند ضبط صوت، عکس، مکاتبات و اسناد اداری، نامه ها و اطلاعیه هایی که صادر می شد و یا آثار باستانی برای گذشته دور باشد که این قالب ها قابل تغییر نیست و نمی شود درآن دخل و تصرف کرد و اگر این اسناد از بین برود دیگر به آن دسترسی نخواهیم داشت؛ به عنوان مثال اگر می خواستیم به اسناد و مدارک اکتفا کنیم هیچ سندی از شکنجه ساواک بعد از پیروزی انقلاب وجود نداشت.

وی ویژگی سوم تاریخ را رد شدن از فیلتر مورخ دانست و گفت: تاریخ باید راستی آزمایی شود زیرا تاریخ شفاهی خاطراتی است که فرد از یک واقعه دارد و در ذهن او است و بنابراین سیال است می تواند در برخی موارد بنا بر شرایطی که در بیرون وجود دارد تغییر کند.

حجت الاسلام فخرزاده با اشاره به این که روایت در حقیقت گزینش آن چیزی است که خوش آیند راوی است، گفت: مصاحبه گر نقش مورخ را دارد و باید بداند که چه چیزی را از چه کسی بپرسد و همچنین مصاحبه گر باید ببیند که در زندگی مصاحبه شونده چه چیزهایی مهم است و آن موارد را سؤال کند.

وی اظهار داشت: منبع تاریخ شفاهی با جنس منابع مکتوب متفاوت است و به همین خاطر برخی تاریخ شفاهی را تاریخ نمی دانند ولی باید بگوییم که در تاریخ شفاهی گزینش اتفاق می افتد و این طور نیست که هر کس هر چه دلش خواست را تعریف کند.

استاد خاطره نگاری با بیان این که چرا به سراغ تاریخ شفاهی می رویم گفت: اسناد ما در رابطه با وقایع جامع و کافی نیست و این ناکافی بودن ما را به سمت تاریخ شفاهی می برد زیرا سند را نمی شود تولید کرد و راهی به جز تاریخ شفاهی وجود ندارد.

وی افزود: تغییر و تحولات در جامعه به قدری سرعت پیدا کرده است که اگر بخواهیم اسناد همین فتنه 88 که مهر محرمانه خورده است را پیگیری کنیم تا وقتی از محرمانگی خارج شود به هیچ درد ما نمی خورد و تاریخ شفاهی تنها ابزار و قالبی است که می تواند به ما کمک کند.

جنس خاطره به داستان نزدیک است و انسان از داستان تأثیر می پذیرد

مسئول واحد تاریخ شفاهی حوزه هنری با بیان این که جنس خاطره به داستان بسیار نزدیک است، خاطرنشان کرد: قصه بیشترین تأثیر گذاری بر روی انسان دارد و به همین خاطر است که در غرب در قالب رمان ایده های خود را به جامعه تزریق می کنند و از تخیل و دروغ هم هیچ ابایی ندارند و این رمان ها  گاهی به قدری به واقعیت نزدیک است که انسان گمان می کند واقعی است و این نکته قابل توجه است که پیک مطالعه در غرب مربوط به رمان است نه مسائل علمی.

وی با بیان این که خداوند هم در قرآن از داستان زیاد استفاده کرده است، گفت: خداوندی که ما را خلق کرده می داند چگونه با ما ارتباط بر قرار کند و لذا به سمت قصه رفته است؛ ولی در داستان های قرآنی واقعیت را بیان می کند و دروغ و تخیل وجود ندارد.

حجت الاسلام فخرزاده با اشاره به این که اگر عامه مردم جریان علمی را فهم نکنند علم به شکوفایی نمی رسد، اظهار داشت: در عصر جدید به این نتیجه رسیده اند که باید عامه مردم با علم ارتباط برقرار کنند و اگر علم در سطح فهم عامه مردم نباشد مردم از آن تبعیت نمی کنند.

تاریخ شفاهی ابزاری برای دریافت نگاه طبقه ساکت جامعه است

وی افزود: از این جهت است که فیلسوفان بزرگ برای مردم قصه می گویند و علم را به زبان ساده بیان می کنند تا همه فهم باشد و از این جهت است که تاریخ نگای هم اهمیت پیدا می کند زیرا امروزه که مردم اهمیت پیدا کرده اند تاریخ شفاهی ابزاری برای دریافت گفت‌وگوها و نگاه طبقه ساکت جامعه است.

استاد نگارش تاریخ شفاهی با اشاره به آفت های تاریخ شفاهی ابراز داشت: ذهن نسان ها خاطرات را ثبت می کنند ولی به یاد نمی آورند و به صورت معمول این طور نیست که تمام خاطرات را به یاد داشته باشیم و راه مبارزه با این آسیب این است که به مصاحبه شونده اطلاعات بدهیم ولی به کسی که ذهنش خوب است نباید اطلاعات بدهیم.

وی افزود: در تاریخ شفاهی ممکن است به دلیل این که مصاحبه شونده به تمامی آن واقعه اشراف ندارد توصیف ناقص و غلط از واقعه اتفاق بیفتد که می توان با دادن اطلاعات به مصاحبه شونده این اشکال را هم رفع کرد.

مسئول واحد تاریخ شفاهی حوزه هنری اظهار داشت: در تاریخ شفاهی باید دقت داشت که زاویه دید مصاحبه شونده را فهم کرد و پازل ها را در کنار هم چید تا بتوان واقعیت را به خوبی درک کرد؛ بنابراین مصاحبه گرها باید کتاب های زیادی را بخوانند تا زاویه دید آنها نسبت به آن واقعه جامع شود.

وی با بیان این که برخی اوقات در تاریخ شفاهی تحریف عمدی صورت می گیرد، اظهار داشت: مصاحبه شونده گاهی با نیت خیر تحریف می کند، گاهی برای رقابت های سیاسی، گاهی شرایط فضا و زمان به گونه ای است که مصاحبه شونده را در شرایط تحریف قرار می دهد، برخی ها هم ذاتا خالی بند هستند و در برخی موارد هم خود راوی با صاحب خاطره تبانی می کنند و تحریف و تغییر تاریخ اتفاق می افتد.

تکنیک های مصاحبه گری در تاریخ نگاری شفاهی

حجت الاسلام فخر زاده در بخش دوم این جلسه به تکنیک های مصاحبه پرداخت و اظهار داشت: تاریخ شفاهی یک پروژه و طرح است که از یک نقطه شروع می شود و به یک نقطه ختم می شود و ما باید یک تحلیل خوب از موضوع داشته باشیم و بدانیم که در رابطه با چه موضوعی می خواهیم بحث کنیم.

وی با بیان این که یک پژوهشگر و روشنفکر به موضوعاتی می پردازد که در جامعه کاربرد داشته باشد، خاطرنشان کرد: اولین چیز راجع به موضوع این است که آیا امکان دارد که من راجع به این موضوع کار کنم و منابع اطلاعاتی و منابع مالی دارم یا خیر.

مسئول واحد تاریخ شفاهی حوزه هنری تصریح کرد: در تاریخ نگاری ما باید از جزء به کل برویم و برای مثال اگر بخواهیم تاریخ شفاهی انقلاب را در قم بنویسیم باید از مسجدها و کوچه و بازار شروع کنیم و به طرح کلی انقلاب در قم برسیم.

وی با بیان این که ما سه نوع خاطره داریم، گفت: یکی این که فرد از وقایع پیرامونی صحبت می کند و گزارش می دهد که این نوع خاطره را روایتگری می گویند؛ یک موقع فرد فقط از خودش و حالات و وقایع مربوط به خود حرف می زند که این را حسب حال یا زندگینامه می گویند ولی یک موقع از وقایع بیرونی به علاوه رابطه خود با آن وقایع صحبت می کنیم که به این تاریخ شفاهی می گویند.

استاد خاطره نگاری ابراز داشت: دومین مورد از ارکان نوشتن تاریخ شفاهی بیان ضرورت تحقیق پیرامون آن موضوع است و این که ما از این موضوع چه برداشتی می خواهیم انجام دهیم و آیا تا کنون از این موضوع تحقیقی شده است و اگر شده است تفاوت آن با تحقیق های دیگر چیست.

وی اظهار داشت: در این که رزمندگان در جنگ داوطلبانه شرکت می کردند و کسی آنها را به زور به جنگ نمی بُرد هیچ کس تردید ندارد و مشکل اصلی ما در مدیریت جنگ است؛ امروز اگر عده ای جنگ را تخریب می کنند مدیریت جنگ را هدف قرار می دهند نه رزمندگان و باید در رابطه با مدیریت جنگ تاریخ شفاهی گرفت.

بسیاری از موضوعات انقلاب نیاز به تاریخ نگاری شفاهی دارد

مسئول واحد تاریخ شفاهی حوزه هنری افزود: در مورد این که آیا ما باید بعد از آزادی خرمشهر جنگ را ادامه می دادیم یا متوقف می کردیم و یا این که آیا دولت در جنگ نقش داشت یا خیر تا به حال کسی تاریخ شفاهی نگرفته است و ابهاماتی برای مردم به وجود آمده است.

وی ادامه داد: امام خمینی(ره) فرمودند ما در جنگ انقلاب خود را صادر کردیم ولی تا کنون کسی راجع به صدور انقلاب در جنگ کاری انجام نداده است و نقش مردم و زنان و حتی نقش جنگ زدگان کار نشده است و حتی راجع به رژیم پهلوی ما کار نکردیم و الان داریم آسیبش را می خوریم.

اگر تاریخ شفاهی نبود سندی از شکنجه ساواک نداشتیم

حجت الاسلام فخرزاده تصریح کرد: ما تنها در موضوع شکنجه در رژیم پهلوی تاریخ شفاهی گرفتیم و امروز با این که سند مکتوبی از شکنجه های ساواک بر جای نمانده بود هیچ کس تردیدی در آن ندارد و حتی فردی به نام پرویز ثابتی که هیچ ردی از خود بر جای نگذاشته بود و به اسرائیل گریخته بود در مقام پاسخ گویی بر آمد و مصاحبه کرده و از مخفی گاه خود بیرون آمده است.

وی با بیان این که موضوع باید محدوده مشخصی داشته باشد، گفت: اگر محدوده زمانی و مکانی مشخص نباشد تحقیق پراکنده خواهد بود و هر چه جزئی تر باشد بهتر از کار در می آید و همچنین باید زیر فصل ها هم به دقت مشخص شود.

مسئول واحد تاریخ شفاهی حوزه هنری با اشاره به این که بعد از انتخاب موضوع تهیه طرح باید انجام شود، گفت: در طرح ابتدا جزئیات موضوع را شرح می دهیم و باید منابع اطلاعاتی خود را هم مشخص کنیم آیا تکیه ما به تاریخ شفاهی است یا از اسناد و مدارک دیگر هم استفاده خواهیم کرد و باید همکاران و زمان بندی و بودجه کار را مشخص کنیم.

وی با بیان اینکه تمام اسناد تاریخ شفاهی قابلیت تبدیل شدن به کتاب را ندارند، اظهار داشت: استاندارد این است که یک ششم تا یک سوم آن تبدیل به کتاب شود.

حجت الاسلام فخرزاده افزود: در مرحله سوم هر سند و مدرکی که گرفته می شود باید شناسنامه نویسی شود و اطلاعات اسناد ثبت شود و سپس موضوع بندی شود.

وی خاطرنشان کرد: مرحله چهارم انتخاب مصاحبه شونده است و مرحله پنجم طراحی سؤال است که با توجه به طرح طراحی می شوند؛ مرحله ششم مصاحبه فعال و هوشمند است و بلا فاصله بعد از این مرحله در مرحله هفتم پیاده سازی است و در مرحله هشتم باید مصاحبه شناسنامه نویسی شود زیرا بسیاری از خاطره ها وقتی شروع می شود که ضبط خاموش می شود.

مسئول واحد تاریخ شفاهی حوزه هنری اظهار داشت: مرحله نهم مصاحبه راستی آزمایی و مرحله دهم هم تدوین و ویرایش متن و حذف اضافات است که در این مرحله باید دقت کافی صورت بگیرد و ضروری است که در پایان فهرست اعلام نیز ذکر شود./843/پ۲۰۰/س