مروری بر کتاب «تحلیل گفتمان در گزارش واقعه کربلا»

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا پژوهشگاه حوزه و دانشگاه  با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (‌سمت) کتاب «تحلیل گفتمان در گزارش واقعه کربلا»، نوشته سیده رقیه میر­ابوالقاسمی را منتشرکرده است.

میر­ابوالقاسمی در مقدمه کتاب ابتدا به اهمیت بررسی این واقعه تاریخی می­‌پردازد و می­‌نویسد:

 در میان وقایع تاریخی، کمتر واقعه­ ای را می‌توان یافت که از تأثیرگذاری عمیق و پایداری چون واقعه کربلا  بر نسل های متوالی و طی قرون متمادی برخوردار باشد... . لذا این واقعه را باید دارای ماهیتی فرا تاریخی دانست که گرچه هویت تاریخی آن را مخدوش نمی‌کند؛ اما تاریخی بودن آن را نیز برنمی‌تابد و واقعه کربلا بدین لحاظ در زمره کم نظیرترین وقایع است.

اینکه نه فقط مورخان بلکه مؤلفان فراوانی در حوزه­‌های مختلف غیرتاریخی هریک به فراخور حال به این رویداد و چرایی و چگونگی آن توجه نشان داده و از وجوه مختلف بدان پرداخته اند، حاصل همین ماهیت فراتاریخی است.

مؤلف کتاب با نگاهی به آثار فراوان نگارش شده درباره واقعه کربلا و گوناگونی تنوع فکری، صنفی، مذهبی، قومی، جغرافیایی که در  این آثار هست، درباره ویژگی آن می‌گوید:

‌گزارش این واقعه آن را با دو ویژگی مشخص یعنی «تنوع گفتمان و تحول گفتمان» همراه کرده است. این دو ویژگی اگرچه نه پدیده‌­ای یک شبه و آنی که حاصل روند تدریجی بودند، رد پایشان، از همان ادوار اولیه اسلامی قابل ردیابی است. اما در برخی ادوار و حوزه های جغرافیایی سیر صعودی داشته و به شکل فرهنگ درآمدند.

در این خصوص قرن­های میانه اسلامی و مناطق شرقی جهان اسلام به ویژه جایگاه خاص دارند. در باب ویژگی نخست «تنوع گفتمان» در محدوده زمانی و مکانی یادشده، دو مسئله تنوع محتوایی آثار و رواج گسترش فارسی نویسی اهمیت بسیار دارد. به لحاظ تنوع محتوایی، مسئله قابل تأمل، چگونگی بازتاب واقعه کربلا در آثار متفاوت تاریخی، ادبی، کلامی، عامیانه، داستانی و ... است... . تبیین ویژگی اول ، در بارزترین نتیجه ، وجود تحول گفتمانی را در این آثار مورد تأیید قرار می‌دهد.

نویسنده  مطالب کتاب را با رویکرد توصیفی_تحلیلی و در دو محور - سنخ شناسی گفتمان­ها و تحلیل محتوای گفتمان­ها- در شش فصل بررسی و در بیان فصول کتاب اضافه می­‌کند:

در فصل اول، مسئله پژوهش (که به دغدغه اصلی پژوهشگر در موضوع مورد بحث اختصاص دارد)، رویکردی روشی و پیشینه پژوهشی موضوع، مورد بحث و بررسی قرارگرفته است؛ فصل دوم که به بررسی گذارا به مهم­ترین گفتمان های گزارش واقعه کربلا در آثار عربی تا قرن پنجم هجری قمری اختصاص یافته، به عنوان درآمدی بر مبحث اصلی کتاب، مورد توجه قرار گرفته است.

سنخ شناسی گفتمان های گزارش واقعه کربلا در آثار فارسی طی ادوار چهارم تا دهم هجری ­قمری،‌ موضوع فصل سوم این کتاب است که به گونه‌­ای توصیفی- تحلیلی معرفی ونقد انواع گفتمان­های یادشده را در برمی‌گیرد؛ در فصل چهارم که به نسبت میان توده گرایی تشیع امامیه و تحول گفتمان تاریخی گزارش واقعه کربلا به گفتمان عاطفی اختصاص دارد، صحت و سقم این فرضیه با بهره­ گیری از دو روش تحلیل تاریخی و سنجش آماری مورد نقادی قرار گرفته است .

این بررسی و نقد تاریخی – آماری درباره دو فصل پنجم و ششم که به ترتیب، به آزمون فرضیات «نسبت میان رویکردهای اعتقادی درباره شأن الهی اهل‌بیت و تحول گفتمانی تاریخی گزارش واقعه کربلا به ماوراء»  و «نسبت میان گسترش تصوف و تحول تاریخی گزارش واقعه کربلا به گفتمان عرفانی» اختصاص دارند نیز صادق است.

پژوهشگر در فصل اول این کتاب با  عنوان مبانی پژوهش  به مباحثی همچون مسئله پژوهش، مفاهیم پژوهش و رویکرد روشی می‌­پردازد و در تببین رویکرد روشی می­‌گوید:

این پژوهش به تناسب دو محور اصلی موضوعی آن یعنی سنخ شناسی وتحلیل ، مبتنی بر روش توصیفی – تحلیلی است . بخش توصیفی شامل معرفی و توصیف مهم‌­ترین گفتمان‌های قابل شناسایی گزارش واقعه کربلا است که بر مبنای یک جامعه آماری و یک جمعیت نمونه ، مورد بررسی قرار گرفته اند ....

مؤلف در فصل دوم کتاب نگاهی به گفتمان گزارش واقعه کربلا درآثار عربی تا قرن پنجم هجری قمری دارد و در شرح تاریخ این گونه می گوید:

 نخستین وقایع­نگاری رویداد کربلا در همان قرن اول هجری و اندک زمانی پس از این رخداد به رشته تحریر درآمد. نظیر این اثر که تک نگاری موسوم مقتل­ الحسین نگاشته قاسم بن اصبغ بن نباته مشاجعی بوده، توسط دیگرانی چون جابر بن یزید جعفی، فضیل بن زبیر اسدی­ کوفی و عمار بن ابی معاویه بجلی دهنی به نگارش درآمده است ... .

نویسنده کتاب در فصل سوم به سنخ شناسی گفتمان گزارش واقعه کربلا در آثار فارسی را می پردازد و در فصل چهارم به توده گرایی تشیع امامیه و نسبت آن تحول گفتمان گزارش واقعه کربلا  توجه کرده و این چنین مطرح می­‌کند:

 پیشینه حضور تشیع در نواحی فارسی زبان به قرن اول هجری برمی‌گردد و شهر قم به عنوان نخستین محل اجتماع آنان، همواره مورد تأکید بوده است. هسته اولیه شیعی این شهر مربوط به اعقاب سعد بن مالک اشعری بود... . صرف نظر از قم یکی از مهم ترین مناطق فارسی زبان یعنی خراسان نیز از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری شاهد رشد گرایش های شیعی بود... . در همان زمان در ماوراءالنهر در برخی نواحی چون بلخ، سمرقند، کش، مرو، خوارزم و نسف شیعیان امامیه حضور داشتند.

نگارنده در فصل پنجم هم به موضوع رویکردهای اعتقادی به منزلت قدسی اهل بیت (‌ع) و نسبت آن با تحول گفتمان گزارش واقعه کربلا پرداخته، در توضیح جایگاه اهل بیت نزد مسلمانان می‌­نویسد:

 درباره شیعیان (‌به طور خاص امامیه) باور به منزلت قدسی اهل‌بیت از پیشینه بسیار کهن برخوردار بوده است.... در خطبه­‌های متعددی نقل شده از علی علیه السلام ، اهلبیت با اوصافی چون  چراغ های شب تار، دستاویزهای استوار، یاران و گنجوران نبوت، خاصان، درهای رسالت، مصداق آیات قرآن، گنجینه­‌های خدای رحمان، محل آمدوشد فرشتگان و.... توصیف شده‌­اند.

میر­ابوالقاسمی در فصل آخر نگاهی به رشد و گسترش تصوف و نسبت آن با تحول گفتمان گزارش واقعه کربلا دارد و مباحثی همچون گسترش تصوف در مناطق فارسی زبان تا قرن دهم قمری، گفتمان عرفانی گزارش واقعه کربلا و آثار فارسی و ... را شرح می‌­دهد.

پژوهشگاه حوزه ودانشگاه  با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (‌سمت)  کتاب «تحلیل گفتمان در گزارش واقعه کربلا» را در۲۹۰ صفحه به قیمت ۱۰۷۰۰ تومان در سال ۱۳۹۳ چاپ و روانه بازار کرده است./۹۹۸/ن۶۰۱/ش