تأثیرپذیری معماری اسلامی از آموزه های دینی/ نقش پررنگ مسجد در تحقق معماری ایرانی اسلامی

«هنر اسلامی نشانه‌ای از حیات ابدی و دارای هارمونی، تجرید، تقارن و همبستگی است»، اصغر منتظرالقائم عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان معتقد است که هنر اسلامی نشانه زیبایی خلقت و بازنمایی اصل کثرت به وحدت است و هنرمندان اسلامی تلاش داشتند محیط مسجد را با این هنر محیطی زیبا، آرام و مناسب برای سلامت معنوی بشر درست کنند که البته در این میان باید از مساجد اسلامی به عنوان گالری انواع هنرهای اسلامی‌ نام برد.

به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، نقش آموزه های دینی در هنر معماری اسلامی عنوان نشست دیگری از سلسله کرسی های نقد پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در هفته پژوهش بود که در حاشیه دومین نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی و فناوری دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد و صاحب نظران و اندیشمندان حوزه و دانشگاه به بررسی تأثیر آموزه های دینی بر هنر معماری اسلامی پرداختند.

اصغر منتظر القائم عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان به عنوان ارائه دهنده بحث در حضور حجج اسلام رضا کرمی استاد حوزه و دانشگاه و تقی قرائتی رییس مؤسسه مسجد که خود در این زمینه دستی بر آتش دارند، موضوع مورد نظر خود را که بررسی تأثیر آموزه های دینی بر هنر معماری اسلامی بود، مطرح کرد و در آغاز رشته سخن، عشق و علاقه معماران و هنرمندان به دین را سبب خلق آثار جاودان در معماری ایرانی دانست.

پیش از اینکه عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان به بیان موضوع بحث بپردازد، حجت الاسلام محمد غفوری که دبیری علمی این نشست را بر عهده داشت با بیان این که هر ملتی هنر و معماری خاص خود را دارد، یادآور شد که پیش از اسلام هم با هنرها و معماری های مختلف مواجه هستیم ولی پس از ورود اسلام به ایران این تصور به وجود آمده است که معارف دین اسلام تأثیری در معماری به سبک ایرانی گذاشته است که به گفته وی، در کنار آموزه های دینی اسلام در هنر و معماری اسلامی، باید نقش آموزه های تشیع در مقایسه با عموم فرهنگ اسلام مورد بررسی قرار گیرد.

منتظر القائم در آغاز بحث با بیان  این که عشق و علاقه معماران و هنرمندان به دین سبب خلق آثار جاودان در معماری ایرانی شده است، شروع هنر اسلامی را از مسجد می داند و مدعای خود را با تأسیس مسجدالنبی به عنوان اولین بنای اسلام در عصر نبوی(ص) اثبات می کند که از لحاظ جغرافیایی درست در مرکز قلعه های یثرب قرار داشته است و سپس ادعای دیگری را مطرح کرده و تمدن نوین عربستان را با هنر اسلامی عجین می خواند.

تأثیرپذیری هنر معماری اسلامی از آموزه های دینی

وی با بررسی ویژگی بنای مساجد در دوره های مختلف اسلام به تأثیر سبک های مختلف معارف اسلامی در معماری اسلامی اشاره کرد و با بیان اینکه در هر دوره بنا، با تأکید دولت حاکمه بر بُعدی از ابعاد اسلامی، شاهد بروز نمادهای آن در بناهای تاریخی نیز هستیم، تمام هنرهای به کار رفته در معماری را متناسب با فلسفه دانست و افزود: در معماری اسلامی همه چیز بر مدار توحید و راهنمای انسان به سمت خداوند است و می توان این حکمت را در شکل گنبدها، طاق ها، مناره ها و دیگر اجزای معماری مشاهده کرد.

استاد دانشگاه اصفهان هنر اسلامی را نشانه ای از حیات ابدی خواند و با اشاره به اینکه هنر اسلامی دارای تجرید، تقارن، همبستگی و نمایش زیبایی خلقت و بازنمایی اصل کثرت در وحدت است، بناهای اسلامی را به عنوان شاهد این مدعا مثال زد و گفت: عشق و علاقه هنرمندان به دین عامل خلق آثار جاودان در معماری اسلامی است.

منتظرالقائم با بیان اینکه وقتی مسجد النبی به عنوان پایگاه اصلی حکومت اسلامی به وجود آمد تمام مسلمانان در خدمت ساخت این بنا تلاش کردند، از این رو هنر اسلامی از مسجد به وجود آمد و در عصر پیامبر(ص) دو بار توسعه پیدا کرد، اظهار داشت: مسجد از این جهت که مبنای فکری جامعه اسلامی را تعیین می کرد تجلی گاه هنر اسلامی است و تمام فنون و معماری و هنرهای دیگر تمدن ها که مغایرت با اسلام نداشت از تمدن های دیگر گرفته شده و در خدمت اسلام و معماری اسلامی قرار گرفت.

عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان، آثار معماری اسلامی را متنوع و شامل مسجد، مناره، آرامگاه، مقبره، کاروانسرا و دیگر بناها عنوان کرد و از مساجد جامع بصره، جامع کوفه، مسجد الاقصی، جامع الازهر و جامع بغداد به عنوان نخستین مساجد دارای مظاهر هنر اسلامی نام برد و تأکید کرد که وقتی مسلمانان شهری را تأسیس می کردند، ابتدا مسجد جامع و سپس شهر را در اطراف آن می ساختند.

وی با اشاره به معماری مساجد مهم اسلامی در شهرهایی که به دست مسلمانان فتح شده اند، خاطرنشان کرد: تغییرات معماری اسلامی در مسجد اموی دمشق به عنوان یکی از مساجد بزرگ مسلمانان قابل مشاهده است؛ در این مسجد که با خرید یک کلیسا بنایش نهاده شد، طرح ها و نقش های مربوط به مسیحیت از بین رفته و نمادهای اسلامی جای آن را گرفته است.

منتظر القائم وی با اشاره به معماری اسلامی در قرن پنجم به مسجد جامع اصفهان در دوره سلجوقی اشاره کرد و گفت: این مسجد شیوه جدید چهار ایوانه بودن را در مساجد جهان اسلام تشکیل داد که در مسجد زواره هم به همین صورت است و سردر و ایوان دارالشفاء مسجد جامع اصفهان و گنبد اولجایتو از شگفتی های معماری اسلامی در آن دوره محسوب می شود.

تأثیر اندیشه های شیعی بر معماری ایرانی

«در مسجد جامع اصفهان بیش از 40 روایت در جاهای مختلف مسجد در منقبت امام علی(ع) به کار رفته و گفته می شود که در دوره ایلخانی و وقتی مغول ها ایران را ویران کردند، علی رغم همه ویرانی ها، یک معمار شیعی به نام خواجه نصیر تمدن نوینی را به وجود آورد و آثار ویرانه های مغول جبران شد و معماری اسلامی در این دوره جهش پیدا کرد.»

عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان اظهار داشت: گنبد سلطانیه از معماری های برجسته این دوره است که با این که در روی گسل زلزله است بعد از گذشت 8 قرن هیچ تغییری نکرده و آثار شیعی در معماری آن به کار رفته است که نشان از شیوع اندیشه شیعی در آن دوره در ایران دارد.

وی مسجد جامع اشترجان را نمونه تجلی وحدت اسلامی در معماری اسلامی ایرانی دانست و گفت: در کتیبه های این بنا هم اسامی خلفای سه گانه ذکر شده است و هم نام ائمه معصومین(ع) که نشان از همزیستی مسالمت آمیز شیعه و سنی در ایران داشته است.

منتظر القائم با اشاره به بنای مسجد جامع یزد کشیدگی مناره ها و بنای مسجد و شکستگی طاق ها به سمت آسمان را آثار تمدن اسلامی در ایران دانست و با بیان اینکه گنبد نماد کهکشان و نشانه ای از آفرینش کهکشان و سیطره خداوند بر جهان است، ابراز کرد: در دوره تیموری که آثار این دوره از نظر مهندسی مستحکم تر است، با الگو گیری از گنبد سلطانیه گنبدهایی در هرات و مشهد در مسجد گوهرشاد را مشاهده می کنیم که پر از آیات و نمادهای شیعی است.

وی به دوره صفوی و تمدن سازی صفویان در ایران اشاره کرد و افزود: شهر اصفهان از این دوره به شکل دیگری در می آید و میدان نقش جهان نماد تفکر شیعی در این دوره است که محراب و مسجد در جهت قبله قرار دارد و بازار که مظهر دنیا است در قسمت پایین قبله قرار دارد و نمادهای دیگر شیعی در این بنا استفاده شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان با بیان این که هنری که در مساجد اسلامی استفاده شده است را آتشکده ها در قبل از اسلام نداشته اند، تصریح کرد: در معماری اصفهان تمام بناهای دوره صفوی از حکمت و فلسفه اسلامی پیروی می کند؛ این که سی و سه پل در رأس چهار باغ قرار دارد به خاطر این روایت پیامبر(ص) است که تسبیح حضرت زهرا(س) را وسیله ورود به بهشت دانسته اند زیرا چهار باغ که از سوره الرحمان گرفته شده است به عنوان بهشت است.

وی در پاسخ به این سؤال که چرا مساجد شیعی بر خلاف مساجد اهل سنت که تک مناره ای و یادآور توحیدند، دو مناره ای هستند و آیا این امر تجلی کننده شرک نیست، خاطرنشان کرد: مساجد شیعه لزوما دو مناره ای نیستند و مساجد زیادی در میان شیعیان وجود دارد که تک مناره ای هستند مانند مسجد جامع زواره، ولی دومناره ای بودن هم به خاطر تقارن و وحدت و نماد بالارفتن دو دست انسان به درگاه خداوند است.

ضرورت خلق هنر متناسب با آرمان های انقلاب اسلامی

«مساجدی باید ساخته شود که در آینده نماد جمهوری اسلامی باشند»؛ حجت الاسلام تقی قرائتی رییس مؤسسه مسجد به عنوان سخنران دوم این نشست که البته در جایگاه نقد حضور داشت، با بیان این که مسجد گالری هنر پایدار است به اهمیت هنر در معماری اشاره کرد و گفت: اگر ما خود را ام القرای جهان اسلام می دانیم باید هنر متناسب با انقلاب اسلامی را هم خلق کنیم.

وی با اشاره به این که خداوند خود را با عنوان احسن الخالقین و به عنوان اولین هنرمند معرفی کرده است، اظهار داشت: اگر بخواهیم سیر تاریخی را از جهت احکام مسجد بیان کنیم می بینیم که پیامبر(ص) در ساخت مسجد النبی از هیچ هنری به جز جغرافیا و تعیین دقیق جهت قبله استفاده نکرده است.

رییس مؤسسه مسجد با بیان اینکه در گذشته اسلام را در هنر داخل می کردند ولی امروزه تمام ساختمان ها و جلسات و میز و صندلی و لباس های ما غربی است و تنها حرف از معماری اسلامی می زنیم، خواستار ارائه راهکار برای تعریف هنر اسلامی شد و خاطرنشان کرد: هنر در گذشته به خوبی تعریف شده و دلیل آن نیز راه یابی هنر اسلامی در معماری به سبک ایرانی بوده است، اما امروز تمام معماری و آثار ما برگرفته از غرب است و این امر ضرورت کاربردی شدن آثار هنر اسلامی در تولیدات را نشان می دهد.

وی با بیان این که ما حوزویان باید بستر را برای جوانان باز کنیم تا هنر شکوفا شود، ابراز کرد: ما امروز در شرایط خاصی قرار داریم و خود را ام القرای جهان اسلام می دانیم و از این جهت باید هنر اسلامی را هم بتوانیم در ظاهر شهرهای خود نشان دهیم و با توجه به اینکه اسلام هنر را در خدمت ایمان می داند، بنابراین مؤمن باشیم نه این که با مسجد بگوییم ما هنرمندیم و اگر در مسجد هم از هنر استفاده می کنیم به خاطر این باشد که ما را به یاد خدا بیندازد نه این که ما را از خدا دور کند.

حجت الاسلام قرائتی با بیان این که مسجد یک گالری هنر پایدار است و متأسفانه پس از گذشت 40 سال از تاریخ انقلاب هنوز هنر انقلاب نداریم، اظهار داشت: مساجدی که در اسپانیا وجود دارد با این که در حال حاضر یک مسلمان هم آنجا نیست ولی هنر مسلمانان هست؛ در ایران هم فرهنگ صفویه بعد از گذشت چند قرن هنوز خودش را در چهره مسجدها به رخ ما می کشد. اما اکنون چنین نیست که برای رفع این مشکل باید باید مساجدی را بسازیم که در آینده نماد جمهوری اسلامی باشند و این کار نیازمند خلق هنر بر اساس آرمان ها و اندیشه جمهوری اسلامی است.

مسجد تجلی گاه معماری و هنر اسلامی

بخش دیگری از نشست علمی پژوهشی «نقش آموزه های دینی در هنر معماری اسلامی» به بیان دیدگاه های حجت الاسلام رضا اکرمی از اساتید حوزه و دانشگاه اختصاص داشت که وی در سخنانی هنر معماری اسلامی را آمیخته با حکمت دانست و گفت: هنر در اندیشه اسلام عامل بیداری انسان و هدایت او به سمت کمال می شود؛ برخلاف هنر غربی که به دنبال غفلت انسان از خود است.

وی نقش آموزه های دینی در معماری اسلامی را از سه منظر آموزه های دین، باستان شناسی آثار اسلامی و تمدن اسلامی قابل طرح دانست و با اشاره به نقش آموزه های اسلامی در معماری ابراز داشت: نقش آموزه ها گاهی بازدارنده و سلبی و گاهی جلو برنده و ایجابی است؛ آموزهای دین نقش واحدی در آثار معماری ندارند و با توجه به دوره های مختلف متغیر هستند و هر جا نحله های مختلف کلامی فقهی و عرفانی حاکمیت داشته همان آموزه ها در معماری جلوه کرده است.

حجت الاسلام کرمی با اشاره به این که آموزه های دین در قالب اندیشه و افکار به صورت نظری و در قالب احکام و فقه اسلامی به صورت عملی ظاهر می شود، افزود: در باب اندیشه اسلامی، آثار هنر اسلامی نباید سبب ایجاد غفلت شود بلکه باید ذکر و حرکت را ایجاد کند، بر خلاف هنر اومانیستی که انسان را به غفلت و فراق خاطر وا می دارد.

«نقش آموزه های دینی در مساجد تجسم پیدا کرده و مسجد به تجلی گاه معماری و هنر اسلامی و رکن شهر و جامعه اسلامی تبدیل شده است.» استاد جامعه المصطفی با تأکید بر برگزاری نشست های علمی مختص معماری مساجد برای شناخت بهتر هنر اسلامی، به معماری مساجد در شهرهای تأسیس شده به دست مسلمانان اشاره و خاطرنشان می کند که در بغداد به عنوان اولین الگوی شهرسازی طراحی شده اسلامی، مساجد در 5 ساحت مساجد محل، بازار، جامع، مصلی ها و مساجد عید تقسیم می شدند که مساجد محل و مصلی ها کمرنگ تر بودند و مساجد جامع و بازار در مرکزیت قرار داشتند که نوعی شریان سازی حرکتی و دینامیک در شهرها ایجاد می کرد.

وی با بیان این که تمدن اسلامی از نگاه مستشرقین و از نگاه محققان اسلامی قابل بحث است، ابراز کرد: مستشرقین در رابطه با هنر اسلامی می گویند که یا اسلام دارای هنر نیست و هنر اسلامی مصادره هنر ملل مستظرفه است و یا اگر هست اقتباسی است و خاستگاه درونی برای هنر اسلامی قائل نیستند؛ برای مثال رابرت براند که از صاحب نظران غربی در رابطه با هنر اسلامی است تمام ارکان مسجد را اقتباس و کپی برداری از کلیسا می داند.

استاد دانشگاه تهران با بیان این که ما باید در آثار اندیشمندان مسلمان به دنبال تأثیر آموزه های دینی در معماری باشیم، اظهار داشت: برای این که بتوانیم آموزه های دین اسلام را در آثار هنری پیدا کنیم دو امر مسلم است؛ یکی این که اسلام زایشگر هنر است و کسی که مسلمان شد نوع رفتارش زیبا می شود و ساحت وجود و عدم، ساحت خیر و شر، ساحت زشت و زیبا و ساحت خوب و بد در یک هارمونی و توالی منظم معنا می شود و دومین امر مسلم آشکار بودن آموزه های دینی در آثار هنر اسلامی است.

حجت الاسلام کرمی نیاز سنجی معماری اسلامی را بر اساس هنر دانست و گفت: در معماری اسلامی هیچ کاری بی حکمت و تزیینی صرف نیست، حتی طراحی آینه کاری اسلامی متکثر و شکسته و به گونه ای است که در آن هیچ شیء کاملی را نمی بینیم؛ زیرا قرار نیست هنر اسلامی جز حضرت حق وحدتی را نشان دهد و همین طور حکمت ذکر و خیر در تمامی اجزای معماری اسلامی موج می زند.

اگرچه در این جلسه نقدی بر سخنان اصغر منتظر القائم به عنوان ارائه دهنده موضوع مطرح نشد و ناقدان تنها به بیان دیدگاه های خود درباره تأثیرپذیری هنر معماری اسلامی از آموزه های دینی پرداختند، اما این نشست نشان داد که اندیشمندان حوزه و دانشگاه با دغدغه ترویج معماری اسلامی در جامعه بر خلق هنر بر اساس آرمان ها و اندیشه های نظام مقدس جمهوری اسلامی تأکید دارند.

/920/502/ر