آغازی بر یک مجاهدت هنری در عرصه سینما/ تصویری روحانی از تاریخ اصیل دوران کودکی حیات پیامبر
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، فیلم سینمایی «محمد رسول الله(ص)» را چه از جهت محتوای تاریخی، رویکرد اندیشگی و امتداد داستانی و چه از ناحیه ویژگی‌های بصری و هویت هنری می‌توان مورد نقد و بررسی قرار داد.
فیلمی با ابعادی فراتر از سینمای ایران و با رویکردی که پیش از این شاهدش نبوده‌ایم.
البته ناگفته پیداست که این‌ها همگی جزء محسنات فنی و ساختاری فیلم و مورد تعظیم و تقدیر است؛ اما نباید در نقد و تحلیل منصفانه و دقیق آن، مانعی از سر عواطف و احساس ایجاد کند.
میزان وفاداری به تاریخ و انتخاب نوع روایت؛ پاشنه آشیل فیلم
فیلم «محمد رسول الله(ص)» را بایستی به جهت میزان وفاداری‌اش به تاریخ و نیز روایتی که انتخاب کرده و البته ابعاد ماورایی و تخیلی آن مورد تحلیل و ارزیابی دقیق قرار داد.
این دقت هم به دست نمی‌آید، مگر با لحاظ نمودن حقایق وقایع تاریخی و آنچه از فرآیند «تاریخ تحلیلی» در اختیار فهم خویش داریم.
البته سازندگان محترم و عزیز فیلم می‌توانند مدعی باشند که در این اثر آنچه به روی پرده آمده، نه عین واقعیت و صرف تاریخ، بلکه تلفیقی از تاریخ و نگاه، درک و دریافت هنرمندانه ناشی از غرایز و عواطف آن‌هاست؛ ایرادی ندارد و البته قابل فهم است که در یک اثر سینمایی، ما نمی‌توانیم حاق تاریخ و عین واقعیت را متوقع باشیم وگرنه سراغ فیلم نمی‌رفتیم و اصل تاریخ را مطالعه می‌کردیم.
اما این نکته را هم باید در نظر داشت که یک اثر هنری هم با اینکه نمی‌تواند و قادر نیست به صورت تام و تمام وفادار به تاریخ و واقعیت تاریخی باشد، اما من حیث المجموع بایستی، برآیندی که از آن ناشی می‌شود، خارج از حقایق تاریخی مسلم و متواتر هم نباشد و البته علاوه بر این، اثر هنری بایستی علاوه بر رعایت استانداردهای منابع و مراجع تاریخی، در روایت وقایع و شخصیت‌ها، با «روح تاریخ» هم هم‌خوانی داشته باشد.
رعایت استانداردهای اصالت تاریخی و روایت مبتنی بر حقانیت
به عبارت دیگر می‌توان گفت در اثر هنری و نمایشی که روایت‌گر بخشی از تاریخ «هم» هست، بایستی حداقل‌ها و بلکه استانداردهای مورد توقع از راست‌گویی و راست‌نمایی تاریخی مورد توجه قرار گیرد و نیز آنچه به جهت روحی برای تلقین و الغاء و تأثیر و ترسیم فضا، به تصویر کشیده می‌شود.
شاید بتوان گفت برجسته‌ترین و مهم‌ترین ویژگی مثبت فیلم «محمد رسول الله(ص)» همین است و سازنده اثر هم با انتخاب دو رویکرد، توانسته به این مهم نائل آید؛ یکی مقطع زمانی که برای روایت فیلم انتخاب کرده و دیگری توجهی که به منابع اصیل مورد اتفاق نظر فرق مختلف مسلمین داشته است.
انتخاب مقطع کودکی پیامبر؛ انتخابی درست، دقیق و کارآمد
در باب مقطع زمانی، مجیدی دوران کودکی پیامبر(ص) را انتخاب کرده که به لحاظ تاریخی، کمترین اختلاف نظر در آن دوران وجود دارد و در انتخاب وقایع خاص این دوران هم به سراغ مهم‌ترین‌ها و مشهورترین‌های آن رفته است.
نکته دیگر اینکه مجیدی در نگارش فیلمنامه، تلاش کرده تا با کار کارشناسی جدی و مفصل و دقت ریزبینانه و جدی در حوزه تاریخ اسلام، در نگارش متن به اصل تاریخ و روایت خالص نزدیک شود و در تصویرگری رخدادها، تا آنجا که ممکن است، به واقعیت و حقیقت امر وفادار بماند.
خود مجیدی در این باره می‌گوید: «کار تحقیقات کاملاً کارشناسی شده جلو رفته و بر همین اساس، مقطعی از زندگی ایشان را در این فاز انتخاب کردیم که هیچ گونه اختلافی درباره آن میان مراجع و گروه‌های مختلف شیعیان و اهل سنت وجود نداشته باشد.»
از شگرد فلاش بک تا روایت متقاطع و شاعرانه
اما همان‌طور که گفتیم، داستان و حکایت تاریخی فیلم مربوط می‌شود به دوران کودکی پیامبر(ص) و با استفاده از صنعت فلاش بک و روایت متقاطع، بخش‌های مهم و تعیین کننده و سرنوشت ساز این دوران که هم در حیات پیامبر(ص) و هم در جهان خلقت و ابنای بشر تأثیر جدی داشته است را برگزیده است.
داستان فیلم به طور خلاصه بر می‌گردد به وقایع حمله ابرهه به خانه خدا، رخدادهای دوران کودکی پیامبر(ص)، رویکرد یهودیت به تولد و شخصیت ایشان، معجزات مربوط به دوران کودکی حیات طیبه حضرت رسول(ص) و چند مورد دیگر.
همان‌طور که در خلاصه داستان فیلم هم می‌خوانیم و در «محمد رسول الله(ص)» شاهد هستیم، ابرهه یکی از فرماندهان سپاه حبشه است که به فرمان پادشاه حبشه لشکرکشی می‌کند تا خانه خدا را از بین ببرد. ابرهه با چندین هزار نفر با اسب و فیل و تجهیزات به سمت مکه می‌آیند، اما به اراده خداوند، در ۳ کیلومتری مکه که حریم مکه محسوب می‌شود، فیل‌ها قدم از قدم برنمی دارند و میلیون‌ها پرنده ابابیل در حالی‌که سنگ‌هایی در منقار خود دارند، که این سنگ‌ها، سنگ‌هایی از جهنم است، بر سر لشکریان ابرهه فرو می‌ریزد و همه را از بین می‌برد.
سکانس‌های ماندگار و چشم نواز فیلم
ناگفته نماند این سکانس یکی از جدی‌ترین و زیباترین و تأثیرگذارترین صحنه‌های فیلم از کار درآمده و به لحاظ پرداخت سینمایی، بسیار موفق و خوب به تصویر کشیده شده است.
یک ماه بعد از حمله ابرهه، پیامبر اسلام(ص) به دنیا می‌آید و فیلم «محمد رسول الله(ص)» دوران جاهلیت و ظلم و ستمی که به مردم می‌رود را به تصویر درمی آورد و پیامبر(ص) که شاهد وقایع تلخ دوران جاهلیت است را تا سن ۱۳ سالگی پیامبر تصدیق می‌کند.
جالب این‌جاست که نقطه آغاز این اثر و بارقه‌ای که باعث کلید خوردن آن شده است، هم بسیار شنیدنی و برای اهالی هنر هفتم ما عبرت‌آموز است. روایت این بخش از ماجرا از زبان کارگردان نام آور آن خالی از لطف نخواهد بود.
بارقه‌ای نورانی که عدو سبب ساز خیر آن شد
«حدود ۹ سال پیش مرا به جشنواره‌ای در دانمارک دعوت کردند و می‌خواستند برایم بزرگداشت بگیرند. همان روزها ماجرای توهین به ساحت مقدس پیامبر(ص) در رسانه‌های دانمارک پیش آمد و این مساله باعث شد که من در آن کشور و آن جشنواره شرکت نکنم. به همین دلیل نامه‌ای به رییس وقت جشنواره نوشتم و اعلام کردم که نمی‌توانم در کشوری حضور یابم که به مقدس‌ترین ارزش‌ها و باورهای من توهین کرده است.
من به آن جشنواره نرفتم، ولی از همان موقع ذهنم مشغول این موضوع بود که چرا ما در کشور خودمان و در تمام این سال‌ها کاری برای پیامبر اسلام نکرده‌ایم و منتظر مانده‌ایم تا آن‌ها حرکتی داشته باشند و سپس جواب آن‌ها را بدهیم. ما همیشه واکنشی عمل کرده‌ایم و اتفاقاً آن‌ها هم واکنش‌های ما را در رسانه‌هایشان نشان داده و از آن به عنوان ترویج خشونت تعبیر کرده‌اند. آن‌ها احساسات پاک میلیون‌ها آدمی که به مقدساتشان توهین شده و احیاناً به پرچم آتش زدنی منجر شده است، به خشونت تعبیر کرده‌اند. همه این مسائل باعث شد که با خودم بگویم باید کاری انجام دهم و اسلام رحمانی را به تصویر بکشم.»
تقوای پرهیز از نمایش چهره پیامبر
اما نکته دیگری که درباره «محمد رسول الله(ص)» چه به جهت نمایش چهره حضرت رسول(ص) و چه به جهت روح حاکم بر فیلم قابل توجه است پرهیز و تقوای سازنده اثر در به نمایش نگذاشتن چهره آن دردانه هستی حتی در دروان کودکی و نیز الهام بخش بودن فیلم در وادی وحدت و رویکرد تقریبی و رحمانی آن است.
این همان اتفاقی است که خلاف آن در مورد اثر دیگری از همین دست در سینمای ایران ـ فیلم رستاخیزـ رخ داد و چه حواشی و تبعات ناگواری را برای فیلم و سازندگانش به بار آورد.
این توجه و دقت عمل در منویات مجید مجیدی درباره عدم نمایش شخصیت پیامبر اسلام(ص) در فیلمش و نیز رعایت رویکرد تقریبی و حس وحدت آفرینی در این وادی، ملموس است؛ «این مسأله را چند بار پاسخ گفتم، به خصوص برای شیوخ الازهر این موضوع را توضیح دادم. در این باره در بخش تحقیق، تلاش‌های زیادی صورت گرفت و تحقیقات مفصلی حدود دو سال انجام دادیم. در این زمینه به سراغ نوشته‌ها و آثار برجسته‌ترین تارخ‌دانان شیعه و اهل سنت رفتیم و رایزنی‌های زیادی با علمای اهل سنت و شیعه داشتیم. اتفاقاً این فیلم با این نگاه و فلسفه ساخته شده است که وفاقی میان جهان اسلام به وجود بیاورد و به همین دلیل سراغ کودکی ایشان رفتیم و پاسخ دادیم که چرا باید اسلام و دین جدیدی بیاید. این رویکرد هم قرائت صحیحی برای جهان عرب به وجود می‌آورد و هم برای جهان اسلام وحدت آفرین خواهد بود.»
تصویری شاعرانه و بدیع از حقیقت رحمت للعالمین
حقیقتاً باید گفت با تماشای فیلم «محمد رسول الله(ص)» درک و حسی که مخاطب از آن دریافت می‌کند، ناظر بر همین رویکرد وحدت بخش و نگاه رحمانی و حقیقت «رحمة للعالمین»ی پیامبر اکرم(ص) است.
اما چند نکته دیگر نیز درباره ویژگی‌های ساختاری و ابعاد روایی فیلم هم قابل اشاره کرد.
در فیلم «محمد رسول الله(ص)» مخاطب با یک نگاه و تصویرگری عمیقاً زیبا و شاعرانه روبرو می‌شود. حرکت سیال دوربین و توجهی که سازنده اثر به بعد زیبایی‌شناسانه کارش داشته و استعانتی که از هنر اصیل و کهن و معنوی مینیاتور ایرانی با برداشتی از آثار استاد محمود فرشچیان کرده، نوعی از هارمونی معنوی و رنگ آمیزی روحانی را در کلیت فیلم پدید آورده است که بسیار دلنشین و اثرگذار هم از کار درآمده است.
آغازی بر یک مجاهدت فرهنگی در عرصه هنر امروز
علاوه بر این باید گفت، این فیلم تلاش کرده است فراتر و ورای یک فیلم صرف سینمایی، جرقه و بارقه‌ای باشد برای شروع یک نهضت هنری. نهضتی که در جهان امروز و در عرصه‌ای همچون سینما، به یک مجاهدت بی‌بدیل و بسیار خطیر و حیاتی می‌ماند.
مجاهدتی که باعث می‌شود روند کلی حاکم بر سینمای ایران که گاه سمت و سوی ابتذال و دوری از آرمان‌ها و حتی ضدیت با آن‌ها می‌یابد، رویکرد و رهیافتی مقدس پیدا کند و در مسیری درست، اصیل، ایمانی و اعتقادی قرار بگیرد.
همین رویکرد است که باعث می‌شود هنر سینما هم به ارتقای اندیشه دینی مخاطبان و جان گرفتن روحیات مذهبی و علقه‌های معنوی‌شان بیانجامد و حس و حال روحانی را در آن‌ها پدید آورد و هم باعث آشتی هنر سینما با مردم، آن‌هم نه از راه تحریک غرایز و کارکردهای شیطانی این هنر، بلکه از مسیر بیداری فطرت الهی انسان و بهره‌گیری درست، اصیل و اصولی از آن گردد.
/1327/703/ر