نقش علمای شیراز در تقویت باورهای دینی مردم

علما و روحانیون صالح و مجتهدان پارسا به عنوان متخصصان و کارشناسان دینی از دیر باز به عنوان منادیان احیای هویت فرهنگ دینی و حافظان و پاسداران همیشگی ارزش های اسلامی بوده اند.
از سالیان متمادی بدین سو، نقش علمای شیراز در تقویت باورهای دینی مردم قابل تأمل بوده و در گذر تاریخ و تشریح پیشینه و خاستگاه سازمان روحانیت، محتاج پژوهشی مستقل و مفصل است که در فرصت مناسب پیرامون آن تحقیق و بررسی صورت گیرد. از آنجایی که نگارنده و جمع زیادی از طلاب مهاجر افغانستان، به عنوان محصل در حوزه علوم دینی شیراز از محضر چند تن از شخصیت های علمی آن حوزه کهن شیعی کسب فیض نمودیم، لازم دانستیم تا در این مختصر به بهانه ارتحال حضرت آیت الله شیخ نعمت الله ادیب که یکی از اساتید حقیر در شیراز بودند، از آن مرحوم و دیگر اساتید بزرگوارم که دار فانی را وداع گفته اند و هر کدام به گونه ای به این حقیر و دیگر طلاب علوم حوزوی، مخلصانه و صادقانه کمک نمودند و جمع کثیری از طلاب علوم دینی را مورد عنایت قرار داده اند و ما خود مان را در برابر لطف و محبت های این اساتید بزرگوار مدیون و می دانیم یادی کنیم و قبل از آنکه به مناسبت در گذشت و ارتحال حضرت آیت الله ادیب لاری نکاتی را یاد آوری نمایم، مرور گذرا و مختصری به حوزه های علمیه و نقش علمای شیراز در حمایت طلاب علوم دینی و تقویت باورهای دینی مردم نمایم.

پیشینه تاریخی مدارس دینی و نقش علمای شیراز

شیراز، شهر امامزاده احمد بن موسی الکاظم(ع) از قدیم الایام به دار العلم‏ معروف و مشهور بوده و علمای بسیاری را به خود دیده و یکی از مدارس با سابقه شیراز، مدرسه علمیه خان است که در زمان شاه عباس صفوی به دست الله‏وردی‏خان و پسرش امامقلی‏خان‏ ساخته شد و مرحوم ملاصدرای شیرازی(ره) افتخار حوزه های علمیه، در این شهر می زیست و در آن مدرسه اقامت ‏داشته و به طالبان علم آموزش می‏داد و نیز میرزای بزرگ شیرازی صاحب فتوای معروف تحریم تنباکو که ‏دارای فضایل بسیار علمی و عملی بود، از دیگر علمای این‏ دیار است.

از دهه چهل بدین سو، مدرسه خان سابق توسط حضرت آیت‌الله سید کرامت‌الله ملک حسینی مدیریت و مهم ترین حلقات درس حوزوهای علمیه شیراز بوده و آیت الله ملک حسینی اصالتا از توابع شهرستان بویراحمد و از شاگردان آیات عظام بروجردی، خوانساری، حجت کوه کمری و امام خمینی(ره) بود که به صلاح‌دید آیت الله العظمی بروجردی به شیراز عزیمت کرد و در مدرسه خان(امامقلی خان) به تدریس طلاب علوم دین پرداخت و مسئول حوزه علمیه خان و حجت ابن الحسن العسکری ارواحنافداه بود و این عالم برجسته شیراز عضویت مجلس خبرگان رهبری را نیز عهده دار بوده و در سال 1391 خورشیدی پس از عمری خدمت، در شیراز در گذشت و در زادگاهش، کنار امامزاده شاه قاسم یاسوج به خاک سپرده شد.

همچنین مدرسه آقا باباخان(مدرسه وکیل) پشت مسجد جامع شیراز و بازار وکیل است که ساخت این مدرسه توسط کریم خان زند آغاز و ادامه ساخت آن توسط حاج حسن صدر اصفهانی ادامه و در سال 1240خورشیدی توسط آقا بابا خان فراش باشی از مستخدمان مرحوم فرمانفرما به پایان رسید.

دهه شصست بدین سو، این مدرسه دینی توسط حضرت شیخ مُحّی الدین حائری شیرازی، امام جمعه سابق فارس و از اساتید معروف اخلاق حوزه علمیه شیراز با همکاری برخی علمای دیگر آن شهر، راه اندازی و از امکانات نسبتا مناسب رفاهی برای طلاب علوم دینی برخوردار بود.

دیگر مدارس علمیه قدیمی شیراز، مدرسه علمیه حکیم و مدرسه دارالهدایه حکیم که در حدود 350 سال قبل در شیراز کنار مرقد حضرت احمدبن موسی و محمد بن‏موسی(ع) ساخته و از رونق‏ زیادی برخوردار شد و تجدید بنای مدرسه حکیم به وسیله حضرت آیت الله شهید سید عبدالحسین دستغیب شیرازی به آن رونق تازه‏ای بخشید و ساکنان شیراز هنوز آوای ملکوتی عارف به حق پیوسته و معلم اخلاق حضرت‏آیت ‏الله شهید دستغیب را در آن مدارس و نماز جمعه شیراز در مسجد جامع بازار وکیل و نیز مناسبت های دینی در مسجد جامع عتیق و زیارت شاهچراغ به ‏خاطر دارند و یاد آن عزیز را زنده می‏دارند.

پس از شهادت حضرت آیت الله دستغیب، مدارس نامبرده و نیز مدرسه شهید دستغیب، مدرسه قوام، مدرسه مسجد قباه، مدرسه رضویه و... توسط حضرات آیات سید مهدی دستغیب(برادر) سید هاشم دستغیب(فرزند) سید علی اصغر دستغیب، سید علی محمد دستغیب و دیگر شخصیت های مربوط به این تیره که در شیراز از پایگاه وسیع مردمی برخور بوده و هستند اداره می‌شد و این خاندان از اعقاب سید ابوعبدالله جعفر می باشند که با حضرت آیت الله العظمی شهید سید محمد سرور واعظ، صاحب کتاب مصباح الاصول از یک تیره هستند و آنها به خاندان واعظان مشهور هرات منتسب می گردند که پدران شهید آیت الله دستغیب از شهر باستانی هرات به شیراز رحل اقامه گزیدند که تفصیل آن در کتاب کوثرالنبی صفحه 104 چاپ اول آن موجود است.

همچنین مدرسه علمیه دیگری که از قدمت ‏خاصی برخوردار است‏، حوزه علمیه ‏منصوریه است که در سال 883 هجری قمری توسط صدرالدین دشتکی شیرازی در محله قدیمی دشتک شیراز بنا شد و از سال‌های قبل، حضرت آیت الله شیخ محمد رضا حدایق(فعلا دبیر جامعه روحانیت شیراز) برای طلاب علوم دینی حلقات درسی را ایجاد نمودند.

همچنین مدرسه محمودیه، توسط آیت الله زبرجد تولیت حرم مطهر امامزاده سید علاء الدین حسین(ع) مدرسه مقیمیه توسط آیت الله شیخ عبدالکریم حقیقت، مدرسه امام سجاد(ع) توسط آیت الله شیخ حسن پاکدل نجفی، مدرسه امام صادق(ع) توسط آیت الله شیخ نعمت الله ادیب لاری، مدرسه امام عصر(عج) توسط آیت الله شیخ مجدالدین محلاتی، مدرسه مهدی موعود(عج) توسط آیت الله شیخ یحیی فلسفی دارابی و مدرسه شهید نجابت توسط آیت الله شیخ حسنعلی نجابت که این بزرگان هر کدام در کرسی تدریس دروس سطوح عالیه و خارج فقه، اصول، فلسفه و اخلاق در حوزه علمیه شیراز تدریس می‌نمودند.

نگارنده در سال 1363 خورشیدی وارد حوزه علمیه شیراز و مدرسه مقیمیه شد که در آن زمان این مدرسه آیت الله شیخ حسن طاهری پاکدل نجفی اداره می شد. آیت الله پاکدل نجفی متولد طبس که تحصیلات حوزوی را از حوزه علمیه طبس آغاز و سپس به حوزه علمیه مشهد و مدتی را در حوزه علمیه قم به محضر مجتهدین عظام و در رأس حضرت آیت الله العظمی بروجردی حضور یافت، با درگذشت حضرت آیت الله بروجردی، آیت الله پاکدل راهی نجف اشرف و شاگردی آیات عظام: حکیم، خویی، امام خمینی، شیرازی، شاهرودی، سبزواری و زنجانی را نموده و توسط حزب بعث عراق اخراج و در شیراز رحل اقامت گزید و سال‌های اخیر زعیم و رئیس حوزه علمیه امام سجاد(ع) شیراز بودند، از حضورشان استفاده بردم و سال‌های بعد به درس‌های اساتید آن حوزه چون ملک حسینی، ادیب لاری، محلاتی و حائری شیرازی شرکت می نمودم.

سال‌هایی که در شیراز مشغول تحصیل بودم، طلاب زیادی از اهل علم کشور ما نیز با فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی با برگزاری نمایشگاه‌ها و کارگاهای آموزشی مصدر خدمات فراوانی واقع شدند. مساجد و حسینیه‏های شهر از برکت واعظین و مبلغین غیر ایرانی نیز بهره‏مند بودند. آنها نه تنها در مناسبت‌هایی چون محرم، صفر، رجب، شعبان و رمضان که در هر شب جمعه در غیر ایام تبلیغ، گروهی از روحانیون افغانستان همانند حجج اسلام مرحوم آقای معصومی، حلیمی، حسینی، اخلاصی، اخلاقی، معلم زاده، عالم زاده‌ها، ایوبی، ذکی، بلاغی، مرتضوی، اکبری، فاضل زاده، معصومی زاده، مومنی، محسنی، عظیمی، قاسمی و... برای نشر احکام و معارف اسلامی در مناطق مختلف، مخصوصا مناطق نیازمند تبلیغ و محروم اعزام می‌شدند.

حضرت آیت الله ادیب روحانی مبارز، اهل منبر و قلم

امروز به طورِ اتفاقی در یکی از شبکه های اجتماعی به تصویر و خبر ارتحال حضرت آیت الله ادیب لاری برخوردم، علاوه بر اینکه خبر درگذشت این عالم جلیل القدر مرا سخت متاثر ساخت، به یاد روزهای افتادم که شاگرد ایشان بودم. «اللمعة دمشقیه»، «رسائل» و «فرائد الأصول» را پیش او خواندم. آیت الله ادیب، از نظر شخصیتی، بسیار متواضع بودند و به سادات احترام عجیبی می‌گذاشت و گاها دست آنان را می‌بوسید! او آدم صادق، متواضع، خوش برخورد، صریح الهجه، پاکیزه پوش، ساده زیست و اجتماعی بود. از نظر علمی، از اساتید برجسته حوزه علمیه شیراز، عالم با سواد و کارکشته علاوه بر تدریس ادبیات و سطوح عالیه فقه و اصول، وی اهل منبر و تبلیغ بود. من سال‌های 1377 تا 1378 یکی از شاگردان او بودم که در جلسات خصوصی به مناسبت‌های دینی که در منزلم برگزار می‌نمودم، حضور پیدا می‌کرد و سخنرانی‌هایش به دلیل اطلاعات عمومی و متناسب با اوضاع و شرایط زمان و مکان، علاقمندان و طرفداران زیاد در میان طبقات مختلف را به خود جلب نموده بود. گاه که ایشان به سفر می‌رفتند، از من و گاهی از حجج اسلام شیخ على مدد قاسمى و شیخ خالقداد بلاغی سناتور فعلی کشور می‌خواستند که ظهر و شب‌ها در مسجد الرجاء واقع خیابان قصرالدشت شیراز نماز جماعت را بخوانیم. من با آیت الله ادیب نه فقط به عنوان شاگرد و استاد، بلکه همانند فرزند و پدر معنوی رابطه عاطفی داشتیم و من به ایشان خیلی احترام قایل بودم و او نیز چنین بود.

آیت الله حاج شیخ نعمت الله ادیب لاری(ره) از اعضای موسس جامعه روحانیت شیراز که در سال 1311 خورشیدی در لارستان به دنیا آمد، در آوان جوانی تحصیلات حوزوی را آغاز و او یکی از شاگردان امام خمینی(ره) و هم حجره دوران تحصیلات حوزوی آیت الله خامنه‌ای و نیز هم دوره مبارزاتی ایشان علیه رژیم شاهنشاهی در ایران بودند. او در قیام 15 خرداد سال 1342 خونین فیضه حضور داشت و یکی از علمایی بودند که توسط کماندوهای رژیم شاه مورد ضرب و شتم شدید قرار می‌گیرد و در اثر دفاع از خود و دفع حملات مخالفین علیه روحانیت، وی یکی از زخمی‌های این حادثه به شمار می‌رفت.

در کتاب «تحلیلی بر نهضت امام خمینی» نقل شده: وقتی حضرت امام خمینی(ره) دستگیر شدند و به زندان شاه رفتند، فضلای فارس از جمله آیت‌الله شهید ربانی شیرازی نامه‌ای سرگشاده در اعتراض به شاه جهت آزادی امام خمینی(ره) می‌نویسند و این اقدام در آن جو خفقان بسیار شجاعانه بود و یکی از امضاءکنندگان نامه، مرحوم حضرت آیت‌الله ادیب لاری(ره) بودند.

شخصیت پرتلاش مرحوم آیت الله ادیب(ره) مدتی را که در حوزه علمیه قم بود، فعالیت زیادی در موسسات تبلیغاتی ضمن فرا گرفتن علوم حوزوی داشت و بر اساس نیاز مردم شیراز، آن فقید سعید خودش را مامور برای خدمت بیشتر به مردم شیراز دانسته و به این شهر منتقل شد. او پیوسته در نشر احکام اسلامی و مکتب اهل بیت(ع) تلاش و کوشش مستمر نمود و حوزه علمیه امام جعفر صادق(ع) و مسجدالرجا را تأسیس نموده و از این طریق فعالیت‌های دینی، علمی و فرهنگی را در این شهر آغاز کرد.

همان گونه که آیت الله ادیب در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نقش بسیار مؤثری در ارشاد و هدایت و روشنگری جامعه داشت، آن فقید سعید پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دوران جنگ تحمیلی با تأسیس ستاد مرکزی فعال، امورات آسیب دیدگان از جنگ را به بهترین وجه مدیریت و نقش موثر و ارزنده در زمان دفاع مقدس داشت و خدمات ارزشمندی را در این راستا انجام داد و به همین جهت، سال 1360 مورد سوء قصد مخالفین انقلاب اسلامی قرار گرفت و با جراحت در پا و زخمی شدن یکی از فرزندانش جان به سلامت برد.

آیت‌الله ادیب لاری به همراه آیات عظام مکارم شیرازی و جعفر سبحانی جزو بنیانگذاران نشریه مکتب اسلام بودند و مقالاتی نیز در مجله مکتب اسلام از ایشان به چاپ رسیده بود. وی اهل منبر و قلم بود و چندین کتاب را ترجمه و تالیف نموده‌اند. به یاد دارم سال 1377 وقتی که نگارنده در شیراز بودم، کتاب «الفقه و مسائل طبیة» حضرت آیت الله محسنی تازه به چاپ رسیده بود؛ طبق دستور ایشان یک نسخه آن را خدمت آیت الله ادیب تقدیم نمودم. ایشان علاوه بر اینکه چاپ و نیاز جامعه به این گونه اثر را مفید خواند و پس از مرور مختصر اظهار داشت که من آمادگی دارم تا این کتاب جهت استفاده محصلین فارسی زبان، آن را ترجمه نمایم. من این پیشنهاد ایشان را به حضرت آیت الله محسنی رساندم و از سوی او نیز مورد استقبال قرار گرفت؛ متاسفانه بعد از مدتی این پیشنهاد پیگیری نگردیده و سال 1381 همزمان با شکست طالبان، آیت الله محسنی به کشور بازگشت و ما نیز پس از مدتی به افغانستان آمدیم.

این عالم فرهیخته در طول دوران عمر پربرکت‌شان اقدامات فراوانی در راه احیای ارزش‌های دینی و مذهبی انجام دادند و مصدر خدمات فراوانی دینی و فرهنگی شدند. آن عالم جید، در مسجدالرجاء(واقع خیابان قصر الدشت) که خود اقدام به تأسیس کرد، قریب به 40 سال به ارشاد و هدایت مردم و برگزاری کلاس‌های تفسیر قرآن و اخلاق همت گماشت و در خدمت به مردم و رسیدگی به مشکلات آنها کوشش ‌نمود و نیز آن مرحوم بیش از بیست بار به مکه معظمه به عنوان مربی حجاج مشرف شده بود.

مرحوم آیت‌الله ادیب لاری بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریس علوم ادبیات عرب، فقه، اصول و اخلاق در حوزه‌های علمیه استان فارس و قم پرداخت و او سالیانی، رئیس حوزه علمیه امام جعفر صادق(ع) شیراز بود. به نقل از حجت‌الاسلام علیرضا حدایق، فرزند آیت الله حدایق مدیر عامل بنیاد مهدی موعود(عج) استان فارس، داماد این عالم ربانی که مرحوم آیت الله ادیب از مدتی قبل به واسطه عارضه قلبی در منزلش بستری بودند، چندی پیش پس از وخیم شدن حالشان در بخش مراقبت‌های ویژه تحت نظر قرار گرفتند و اما تلاش دکتران نتیجه نداده و پس از سالیان خدمت و تلاش در راستای نشر معارف اسلامی در بیمارستان شهید فقیهی شیراز درگذشت.

خداوند متعال این عالم فرهیخته و مخلص به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت را با پیامبراسلام(ص) و اهل بیت(ع) محشور فرماید.

سیدجعفرعادلی«حسینی»
رئیس دارالانشاء شورای اخوت و عضو شورای علمای شیعه افغانستان
 703/ر