حمایت از حجاج بیت‌الله الحرام با قوانین حقوق بشر
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حج در اندیشه اسلامی یکی از ارکان دین است؛ فریضه حج هجرتی از خود پرستی و انواع تعلقات زودگذر دنیوی است به سوی خداپرستی و خیرخواهی و پایبندی به رعایت فضیلت‌های اخلاقی و حقوقی عمومی انسان‌ها. انتظار از زائر بیت‌الله الحرام این است که پس از بازگشت از حج حیاتی مجدد پیدا کند و منطبق با آموزه‌های الهی، پاکی‌ها و خوبی‌ها را مبنای فکر و عمل خود قرار دهد.
حج در اسلام ابعاد حقوقی، فقهی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گسترده‌ای دارد که بررسی هر یک از آن ابعاد تفصیل زیادی را می‌طلبد؛ از جنبه حقوقی، آنچه روشن است اینکه انجام فریضه حج، تجلی و ابراز آشکار یکی از اعتقادات مبنائی مسلمانان است.
براساس این گزارش، امروزه در موازین حقوقی بین‌المللی یا قوانین اساسی کشورهای مختلف جهان معیارهای مشخصی در مورد آزادی دینی و حق ابراز دین به رسمیت شناخته شده است و بر این امر تأکید می‌شود که هر انسانی حق آزادی دینی دارد و می‌تواندبا اراده آزاد، اعتقادات دینی خود را مشخص و حق دارد اعتقادات خود را با رعایت ضوابط و معیارهای معین بیان و ابراز کند.
نحوه بیان اعتقادات، متفاوت بوده و محدود به شکل خاصی نیست در میان اعتقادات مختلف دینی در سراسر جهان، انجام مناسک حج جلوه‌هایی معنادار و عمیق از ابراز و بیان اعتقادات مسلمانان است؛ در این بین اسناد بین‌المللی مربوط به آزادی دینی شکل‌های ابراز دین را پیش‌بینی کرده و از دولت‌ها خواسته‌اند که رعایت حقوق انسان‌ها را در ابراز دین و عقیده خود در هر یک از شکل‌های مقرر، تضمین کنند.
این گزارش می‌افزاید: نشست علمی حج و حقوق بشر با توجه به اینکه یکی از محورهای قابل بررسی در حیطه حج و حقوق بشر این است که بررسی شود دولت‌های مختلف به ویژه دولت میزبان حجاج تا چه اندازه به حق ابراز اعتقادات دینی مسلمانان حین انجام فریضه حج احترام می‌گذارند و مقدمات و لوازم رعایت کرامت زائران و حقوق مختلف آنان را تأمین می‌کنند.
در این نشست علمی که به همت مشترک پژوهشکده حج و زیارت، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) و کمیسیون حقوق بشر اسلامی پیش از ظهر امروز هشتم اسفند در سالن امام خمینی(ره) مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) قم برگزار شد، حجت‌الاسلام مسعود راعی، ناصر قربان‌نیا و محمدحسن ضیایی‌فر برگزار سخنرانی کردند و حجت‌الاسلام محمدجواد ارسطا غایب آن بود.
بررسی نسبت حج و دانش حقوق بشر
محمدحسن ضیایی‌فر، دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی در ابتدای این نشست عنوان حج و حقوق بشر را پیچیده دانست و گفت: پژوهشکده حج و زیارت برای تبیین ابعاد این موضوع پژوهشی را در دستور کار قرار داده که از سوی حجت‌الاسلام راعی در حال تدوین و بررسی است.
وی ادامه داد: وقتی درباره حج و حقوق بشر سخن می‌گوییم باید توجه داشته باشیم که وارد مباحث حقوقی می‌شویم که چارچوب‌ها، تعهدات و مسؤولیت‌های خاص خود را دارد؛ یعنی قبل از اینکه به عنوان حج و حقوق بشر فکر کنیم باید به نسبت حج و دانش حقوق بشر بی‌اندیشیم.
دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی با بیان اینکه در نسبت‌سنجی بین حج و حقوق بشر باید فهم و برداشت خود را از عنوان حقوق بشر مشخص کنیم، گفت: زمانی حقوق بشر را به معنای آنچه در دین مبین اسلام به عنوان حق‌ها و آزادی‌های انسان به رسمیت شناخته می‌شود مورد نظر قرار می‌دهید، زمانی آن را به معنای مجموعه حق‌های اجماعی در یک نگاه بین‌الادیانی بررسی می‌کنید و زمانی به عنوان نظام بین‌المللی حقوق بشر می‌دانید.
وی در ادامه با اشاره به اینکه سخن درباره حج و حقوق بشر، نیازمند یک تقسیم‌بندی دوگانه است که ذهن خود را بایدبه آن معطوف کنیم، ابراز کرد: همواره در این بحث باید مفاهیمی را که برای حج و حجاج بررسی می‌شوند و یا از حج و حجاج برای اهداف دیگری مانند همبستگی اسلامی مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم، مورد توجه قرار دهیم.
استفاده از حقوق بشر برای حمایت از حجاج
پس از سخنان کوتاه ضیایی‌فر، حجت‌الاسلام مسعود راعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم به بررسی موضوع اصلی این نشست پرداخت و با اشاره به برگزاری همایش جایگاه ادیان در نظام‌های حقوقی توضیح داد: حمایت از مناسک و شعائر دینی در دیوان‌های اروپایی و آفریقایی ذهن پژوهشگران حج و زیارت را در این زمینه معطوف کرد که رابطه حج و حقوق بشر را مورد بررسی قرار دهند.
وی هدف از بررسی رابطه حج و حقوق بشر را استفاده از نظام بین‌المللی حقوق بشر برای حمایت از حجاج بیت‌الله الحرام عنوان و اظهار کرد: پژوهشگران در بررسی این عنوان تلاش می‌کنند به این سؤال پاسخ دهند که با توجه به ادبیات و گفتمان امروز جهان، چه خدماتی می‌توان برای حجاج داشت.
این استاد حوزه و دانشگاه، استفاده از آموزه‌های دینی و بررسی نظام بین‌المللی را دو نگاه به رابطه حج و حقوق بشر دانست و با بیان اینکه به کارگیری مبانی آموزه‌های دینی باید در فرصت دیگری مورد بحث و بررسی قرار گیرد، بررسی رابطه حج و حقوق بشر را با توجه به نظام بین‌المللی مورد تبیین قرار داد.
وی حمایت‌های معنوی، ارتقای سطح فرهنگی مؤمن، نقد خیرخواهانه، نگهداری راز مؤمن، عدم توجه به شایعات، پرهیز از تهمت، حمایت‌های عاطفی، حمایت‌های اجتماعی در عرصه داخلی و بین المللی، امنیت عقیده، امنیت بیان، ممنوعیت تفتیش، استهزاء و عدم غیبت را از جمله مواردی برشمرد که در حفظ حقوق حجاج بیت‌الله الحرام مؤثر است.
حجت‌الاسلام راعی از همراهی با اهل سنت به عنوان نوعی حمایت نام برد و اظهار کرد: شاید در نگاه نخست از این حمایت‌ها به عنوان کوتاه آمدن برای حفظ جان و مال حجاج ایرانی برداشت شود، اما این دیدگاه صحیح نیست، بلکه می‌توان به گونه‌ای این حمایت‌ها را به کار برد که به هیچ‌عنوان بدهکار نباشیم.
نقاط ضعف حقوق بشر و استفاده بهینه از آن
وی توجه به نقاط ضعف حقوق بشر و استفاده بهینه از آن را مورد تأکید قرار داد و افزود: این حقوق را باید در حق آزادی بر مذهب ارائه کرد، چراکه یک سری اسناد بین‌المللی در حقوق بشر وجود دارد که حقوق مختلفی را برای افراد در عرصه‌های مختلف در نظر می‌گیرد و از دولت‌ها می‌خواهد به این حقوق رسمیت دهند.
این پژوهشگر حوزوی با بیان اینکه طرح و فراگیری رابطه حج و حقوق بشر در قالب گفتمان و بعد از آن بیان مطالبات، گره‌گشا است، گفت: با توجه به اینکه عربستان عضو حقوق بشر شده است، فضای مناسبی را در اختیار ما قرار می‌دهد که حق بر داشتن و آزادی مذهب را در این میان مطرح کنیم که یا دولت عربستان ما را نمی‌پذیرد و یا اگر بپذیرد باید حق بر داشتن مذهب را در نظر بگیرد.
وی حق بر امنیت مذهبی، حق بر آشکارسازی مذهب، اجرای مناسک عبادی، حق تعلیم و آموزش، داشتن حسینیه، حق رهایی از زجر و آزار به خاطر مذهب از جمله اسناد حقوق بشر بین‌المللی نام برد که باید از آن بهره برد.
توجه به حج از منظر حقوق بشر
ناصر قربان‌نیا، استاد دانشگاه مفید از دیگر سخنران‌های این نشست مشترک علمی بود که در ابتدای سخنان خود خواستار اظهار نظر مدعوین در جلسه در زمینه حج و حقوق بشر شد و گفت: وقتی از حج و حقوق بشر سخن می‌گوییم باید در ابتدا مشخص کنیم که دنبال چه خواسته‌ای هستیم.
وی با بیان اینکه حج و حقوق بشر در معنای نخست آن است که حج به حقوق بشر و حقوق بشر به حج چه نگاهی دارد، افزود: باید مسأله حج را از منظر حقوق بشر مورد توجه قرار دهیم هرچند ممکن است برپایه آزادی دینی و مذهبی بدیهی تلقی شود، در حالی که درباره حج باید گسترده‌تر اندیشید.
این استاد دانشگاه ابراز کرد: عنوان حج و حقوق بشر سیستم بین‌المللی موجود در حوزه حج را تداعی می‌کند، نمی‌توان گفت حج و حقوق بشر و مراد آن باشد که آنچه ما مورد نظر داریم حقوق بشر باشد؛ متأسفانه متدولوژی، مبانی، اصول و سازکارهای اجرا دارد و مسائل به هم تنیده است.
استفاده از ظرفیت‌های حج در بعد سیاسی و اجتماعی
وی با اشاره به کارکردهای فراوان حج، گفت: امروز تکلیف داریم حتی برخی شبهاتی که درباره حج مطرح می‌کنند را پاسخ دهیم، چراکه طرفداران حقوق حیوانات به حج ما از منظر اینکه قربانی می‌کنیم خدشه وارد می‌کنند؛ اگر گفتیم حج و حق به معنای کامل، بنابراین باید به موضوع قربانی هم پاسخ دهیم.
قربان‌نیا با بیان اینکه حج را باید به عنوان همه مسائلی که در حوزه حج وجود دارد به غیر از مناسک عبادی مورد توجه قرار دهیم، ادامه داد: کارکردها و ظرفیت‌های حج را در بعد سیاسی و اجتماعی بررسی کنیم و به شبهات آن پاسخ دهیم.
وی تصریح کرد: چه اصراری بر عنوان حج و حقوق بشراست، بگوییم حج و حقوق مردم، حج و حق‌الناس و خودمان را دچار مشکل نکنیم، چراکه برخی مسائلی را که حج و حقوق بشر نیست و حج و قرآن است باید مطرح کنیم و با عربستان از طریق قرآن و سنت حرف بزنیم.
این پژوهشگر دینی گفت: وقتی از حج و حقوق بشر سخن می‌گوییم دو جهت بحث دارد که یک جهت آن مغفول مانده است، جهتی که تعهدات دولت مطبوع به حجاج را نشان می‌دهد؛ مگر حقوق حجاج منحصرا از سوی عربستان نقص می‌شود، باید دید آیا دولت کریمه خود ما حق حجاج را نقص نمی‌کند.
وظیفه دولت در احقاق حق حجاج
وی با طرح این سؤال که چرا باید چندین سال منتظر شویم تا به مکه برویم، آیا برای دولت مطبوع تکلیف ایجاد نمی‌کند که تلاش کند از هر جهت راه را باز کند تا بتوان مناسک حج را به جا آورد، گفت: وقتی مردم مسلمان در صف رفتن به حج هستند، نصف جمعیت حج غیر ضرور به مکه می‌روند که این امر خلاف عدالت، خلاف شرع و خلاف حقوق بشر است.
قربان‌نیا با طرح سؤال دیگر مبنی بر اینکه آیا دولت متعهد است در حقوق بشر زمینه عبادت مردم را فراهم کند، چنانچه نمی‌تواند رفتن به حج را منع کند، افزود: اگرچه امکان تعطیلی حج آنچنان که امام راحل گفته‌اند در مواردی خاص وجود دارد، اما دولت باید زمینه را فراهم کند تا مردم به مکه بروند؛ اگر مردم حق زیارت خانه خدا را دارند دولت تکلیف پیدا می‌کند.
وی که موارد بیان شده از سوی حجت‌الاسلام راعی را قبول داشت و بر آنها نیز تصریح می‌کرد، اما گفت: گاهی مشکل از سوی خود ما است که نمی‌توانیم به بیان رسا آنچه برای خود حق می‌دانیم، مطرح کنیم که دولت عربستان هرگز نمی‌تواند آنچه در قوانین حقوق بشر آمده است را نادیده بگیرد.
نادیده گرفتن حقوق بشر از سوی دولت عربستان
این عضو هیأت علمی دانشگاه مفید که همواره نقدهای وی به موضوعات مطرح شده در حوزه حقوق بشر مورد توجه است، ابراز کرد: دولت عربستان تنها در یک زمینه می‌تواند قوانین حقوق بشر را نادیده بگیرد و آن نظم عمومی است، یعنی بگویند برخی اقدامات نظم ما را به هم می‌زند که باید جلوی آن را بگیریم و ما هم باید رعایت کنیم تا به نظم جامعه دینی عربستان خدشه وارد نشود.
وی حج و عدم خشونت، حج و عدم تکفیر یکدیگر، حج و مدارا، حج و حق همبستگی، حج و صلح را از مواردی برشمرد که باید بر آنها بیشتر تأکید شود و گفت: گینز حضور 25 میلیون نفر در کربلا را در ایام اربعین حسینی ثبت کرد، مهم‌تر از ثبت این ماجرا آن بود که در این ثبت تأکید شد، عظیم‌ترین اجتماع مسالمت‌آمیز در دنیا که این موارد را باید در حج مورد توجه قرار داد.
قربان‌نیا قدرت داشتن در احقاق حق مردم را ضروری دانست و تصریح کرد: اتباع ایرانی را به بهانه‌‌های مختلف و حتی واهی حبس می‌کنند اما دولت ما جز از مجرای حمایت سیاسی راهی ندارد؛ اما در کشور ما راننده عربستان در حال مستی آدم می‌کشد و معلوم نیست سرنوشت او چه می‌شود و به کجا می‌رود.
وی همچنین با اشاره به قتل عام مسلمانان آفریقای مرکزی از سوی مسیحیان این کشور، عدم وحدت بین مسلمانان را از مشکلات اساسی دانست و تصریح کرد: برای اینکه از حجاج نظام اسلامی و حتی از حجاج غیراتباع ما حمایت شود، باید ابعاد مختلفی همچون ابعاد فرهنگی و فقهی را در نظر گرفت.
در پایان باید گفت: وقتی موانع و محدودیت‌های غیرقابل قبول بر کرامت و حقوق مختلف زائران از جمله حق آزادی ابراز اعتقادات دینی در حج وارد شود، از منظر معیارهای حقوقی بین‌المللی، در واقع حقوق انسانی زائران نقض شده و دولت ناقض حق، مسؤولیت دارد پاسخ‌وی عملکرد خود باشد؛ اما شکل و صورت تحقق پاسخگویی مزبور خود بحث مفصلی می‌طلبد./920/ز503/ن