جنبش‌های اصلاحی جهان تسنن تحت نفوذ وهابیت / خوشبینی به تحولات خاورمیانه ساده‌لوحانه است
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، بیداری اسلامی خیزشی مجدد است که از دو قرن پیش تاکنون، روحی تازه به کالبد جهان اسلام دمیده و دوره‌ای نو را با محوریت معنویت در جهان مادی‌گرا آغاز کرده است؛ جریانی که با اندیشه اصلاح‌گران مسلمان قوت گرفت و عرصه عمل را نیز در نوردید.
در بین اندیشمندان و پژوهشگران، درباره تعریف بیداری اسلامی، نظر یکسانی وجود ندارد؛ آنچه در تعابیر برخی نوشته‌ها درباره این اصطلاح وجود دارد جریان سیاسی-فکری اسلامی است که در بخش اعظم ممالک اسلامی با واژه‌هایی چون بنیادگرایی اسلامی، اسلام‌گرایی، رادیکالیسم اسلامی و اسلام سیاسی نام برده شده و از آن به «اصلاح دینی» و احیاگری تعبیر شده است.
منظور از بیداری اسلامی مجموعه‌ای از باورهای دینی است که در دوره کنونی در میان مسلمانان عالم شیوع پیدا کرده است؛ پدیده‌ای اجتماعی که به معنای بازگشت بیداری و هوشیاری امت اسلامی است تا به خود باوری برسد و به دین و کرامت و استقلال سیاسی، اقتصادی و فکر خود مباهات کرده و در راستای ایفای نقش طبیعی خود به عنوان بهترین امت برای مردم تلاش کند.
جریان‌شناسی حرکت‌های انقلابی و اصلاحی معاصر در جهان اسلام و آینده بیداری اسلامی عنوان چهارمین نشست جریان‌شناسی فکری سیاسی ایران معاصر مرکز پژوهش‌های خاص دفتر تبلیغات اسلامی قم بود که پیش از ظهر امروز سوم بهمن در سالن اجتماعات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم بررسی شد.
محمدجواد صاحبی و یعقوب توکلی از استادان حوزه و دانشگاه در این نشست تخصصی، حرکت‌های انقلابی و اصلاحی معاصر در جهان اسلام را مورد بررسی قرار دادند و در ادامه آینده بیداری اسلامی را با توجه به حوادثی که در چند ماهه اخیر در کشورهای اسلامی رخ داده است، تبیین کردند.
بررسی ریشه‌های بیداری
صاحبی در ابتدای سخنان خود ریشه‌های بیداری را بررسی کرد و گفت: این ریشه‌ها از قرن نوزدهم میلادی که غرب صنعتی برای به دست آوردن مواد اولیه، بازار مصرف و التیام عقده‌های تاریخی خودش تلاش می‌کرد آغاز شده است چراکه مسلمانان بر بخش وسیعی از کره زمین در قرون وسطی تسلط داشتند.
وی با بیان چرایی پیشرفت غرب و اروپای جدید، از سرعت، قدرت و ثروت به عنوان دستاورد صنعت در این کشورها نام برد و با اشاره به برخورد مسلمانان با این پیشرفت، اظهار کرد: افزایش و انباشت ثروت برای متفکران اسلامی این اندیشه را به وجود آورد که چه عاملی سبب تحولات، حوادث و بحران‌های فراوان در سرزمین‌های اسلامی شده است.
این پژوهشگر حوزوی افزود: متفکران مسلمان در رویارویی با اسرار پیشرفت غرب، ناگزیر راه‌های مختلفی را پیشنهاد کردند؛ این رویکردها سبب شکل‌گیری جریان‌های فکری و دینی در کشورهای اسلامی شد به طوری که برخی از متفکران اسلامی درگیر جلوه‌های ظاهری تمدن غرب شدند و راه برون رفت از بحران را در اقتباس بخشی از فرهنگ غرب می‌دانستند.
نوگرایی و رسوخ اندیشه سکولاریزم
وی از نوگرایی به عنوان جریان نخست در کشورهای اسلامی نام برد و با بیان اینکه نوگرایان اسلامی شیفته فرهنگ و تمدن غرب شدهاند، گفت: نوگرایان تحولات و تطوراتی را پشت سر گذاشته و به لایحه‌های دیگر فرهنگ و تمدن غرب نظر کردند، از این‌رو مسأله حقوق اساسی کمتر در کتاب‌ها مطرح می‌شود.
صاحبی با بیان اینکه نوگرایی سبب رسوخ اندیشه سکولاریزم به تفکر اسلام شده است، ابراز کرد: نوگرایان برای اینکه خود را از مشکل عقاید و آموزه‌های دینی راحت کنند، مطالبی را مطرح کرده و گفتند که دین یک تجربه شخصی است، حتی نوگرایان جدید نبوت را به عنوان تجربه شخصی پیامبر اکرم(ص) مطرح کردند.
این استاد و پژوهشگر حوزوی در ادامه سخنان خود پیشرفت غرب را سبب بحران اخلاقی، روانی و بحران محیط زیست دانست و تصریح کرد: دستکاری و تصرف بیش از حد انسان در طبیعت، توازن و تعادل کره زمین را به هم ریخته و ناخواسته بحران‌هایی را ایجاد کرده که حیات بشر را با خطر مواجه کرده است.
تحلیل‌های متفاوت درباره سلفی‌گری
وی از سلفی‌گری به عنوان جریان بعدی در دنیای اسلام نام برد و اظهار کرد: درباره جریان سلفی‌گری شناخت کمتری وجود دارد؛ تناقض‌ها و مطالب بسیار سطحی که حتی بر زبان متفکران ما درباره سلفی‌گری جاری می‌شود نشان از آن دارد که این جریان مورد تجزیه و تحلیل دقیق قرار نگرفته است.
صاحبی گفت: سلفی‌گری به معنای کسانی است که ظاهر نصوص دینی را حجت می‌دانند، هیچ گونه تأویلی را برنمی‌تابند و سیره سلف صالح را ملاک عمل خود قرار می‌دهند؛ مراد از سلف صالح، پیامبر، خلفای راشدین و صحابه پیامبر تا قرن سوم است که البته تعارض‌ها و تناقضات فراوانی در سیره آنها وجود دارد.
وی افزود: گرچه سلفی‌گری از احمد حنبل آغاز می‌شود اما از سلفیه احمد حنبل تا ابن تیمیه آنقدر تفاوت است که قابل مقایسه نیست؛ احمد حنبل به ظاهر نصوص تأکید داشت و تمام تلاشش را بر این گذاشت که روایات پیامبر و اصحاب را جمع‌آوری کند و به ویژه روایاتی که درباره اهل بیت(ع) رسیده بود، اما ابن تیمیه سلفی‌گری را در مقابل تشیع قرار داد.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به سلفی‌گری حجاز و تشکیل سلفی‌گری دیگری در شبه قاره هند که در مقابل آن قرار داد، گفت: وهابیت نخستین که در آموزه‌های محمدبن عبدالوهاب محصور بوده است، جمود بر ظواهر و نصوص می‌کند، تأویل و عرفان را نمی‌پذیرد و علومی که در نصوص دینی در قرآن و سنت پیشینه نداشته بدعت می‌داند.
وی ادامه داد: اما شاه ولی الله که پایه‌گذار سلفی‌گری در شبه قاره هند است، برخلاف ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب تأویل و عرفان را می‌پذیرد، نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را برای نخستین بار پایه‌گذاری می‌کند اما وی در مخالفت با تشیع با سلفیه ابن تیمیه و وهابیت اشتراک پیدا می‌کند و در ادامه متفکر دیگری با نام عبدالعلا مولودی، تبیین جدیدی را از سلفی‌گری ارائه می‌دهد.
جنبش اصلاح فکر دینی و تغییرات جدید
صاحبی اظهار کرد: عبدالعلا مولودی که برای همه مذاهب اسلامی احترام قائل بود، پا را فراتر گذاشت و تفسیر جدیدی از توحید ارائه کرد و گفت «سلفی‌ها به توحید الوهی تأکید می‌کنند، اینکه خدا خالق هستی جهان است و عبادت برای او مطلوب است و هرکس غیر از این رفتار کند مشرک است، تعریف جامعی از توحید ندانست بلکه بر توحید ربوبی خداوند تأکید کرد.
این پژوهشگر حوزوی از شرک، کفر، تبعیض نژاد، اختلاف طبقاتی، دزدی، خشونت و خونریزی، فساد و فحشا به عنوان مشخصات جاهلیت نام برد و گفت: هر جامعه‌ای که این پدیده‌ها در آن مشاهده می‌شود، جاهلی است اگرچه نامش جامعه اسلامی و مردم آن مسلمان باشند؛ بنابراین باید حرکت به سوی تشکیل یک جامعه توحیدی آغاز شود.
وی با بیان اینکه مولودی تفسیر جدیدی را درباره سلف صالح ارائه کرد که به اندیشه او نوسلفی‌گری گفته می‌شود، افزود: در اندیشه مولودی، مذاهب اسلامی به ویژه شیعه بر خلاف گفته عبدالوهاب، باطل نیستند، اما محدود و محصور می‌شوند چراکه نوسلفی‌ها برای خود حق اجتهاد قائل هستند.
صاحبی با اشاره به تغییرات و تحولاتی که اندیشه مولودی در دنیای اسلام به ویژه در اخوان المسلمین مصر ایجاد کرده است، گفت: جنبش‌های فکری و دینی در دوران اخیر دچار تحولاتی شده است، امروز با دوازده نوع سلفی‌گری مواجه هستیم که برخی به شیعه نزدیک و برخی از آن بسیار دور هستند.
گرایش جنبش‌های جهان تسنن به سمت تکفیری‌ها
در بخش دیگری از این نشست تخصصی که البته با یک ساعت تأخیر از زمان اعلامی آغاز شده بود، یعقوب توکلی استاد دانشگاه معارف اسلامی، مطالعات کلی درباره بحث بیداری را پاسخ‌گو ندانست و چرایی اینکه جنبش‌های جهان تسنن به موقعیت جنبش‌های تکفیری مسلحانه و مسیری پرمخاطره کشیده شدهاند که آن سیطره بر جهان اسلام است را مورد بررسی قرار داد.
وی با اشاره به منع اجازه شورش علیه حاکمان جائر از سوی علمای اهل سنت، چرایی خروج مسلمانان علیه حکام را توسل آنان به یک فتوای خاص از یکی از فقها دانست و تأکید کرد: تنها کسی که جواز فتوای مبارزه علیه حاکم جائر را داده، ابن تیمیه است که در پاسخ به استفتائی، این فتوا را صادر می‌کند.
استاد دانشگاه معارف اسلامی گفت: جنبش‌های اصلاحی اهل تسنن بعد از انقلاب اسلامی ایران به تکاپو افتادند و این تفکر برای سعودی‌ها ایجاد شد که شیعه چگونه توانست به حکومتی دست پیدا کند که در هیچ کجای جهان مشاهده نمی‌شود و چگونه ممکن است مرجعیتی شیعه در قالب امامت و امت شکل بگیرد و تحولی در معنای شهادت، ایثار و فداکاری در شیعیان ایجاد شود.
وی تصریح کرد: شیعیان برای رسیدن به اهداف دینی و متعالی خود تن به مسأله شهادت دادند و پذیرش مقوله شهادت قدرتی را در بین آنان ایجاد کرد که توانستند در ایران محمدرضا پهلوی را به آسانی حذف کنند، زمانی که اسرائیل به راحتی و بدون تلفات جنگ با کشورهای اسلامی را با موفقیت پشت سر گذاشته بود.
ترفند استکبار برای مقابله با جهان اسلام
توکلی با بیان اینکه امروز شاهدیم ادبیات علیه مبارزه با حاکم جائر که به فتوای ابن تیمیه صادر شده به سمت تبدیل به خشونت‌های داخلی رفته است، گفت: استکبار جهانی به این نتیجه رسید که جریان جهاد‌خواهی و روحیه جهادی را به سمت جبهه‌ای که کشته شدن هر یک از طرفین به نفع او باشد سوق دهد.
وی بر مطالعه دقیق اقدام قضائی بسیار عجیب استکبار در مواجهه با اسلام و اقدام دولت عربستان در این‌باره تأکید کرد و افزود: دولت عربستان سعودی به این نتیجه رسید که نیرویی را تربیت کنند تا به لحاظ اعتقادی و ایمانی حاضر باشند برای آنان تن به فداکاری و کشته شدن دهند، از این‌رو حرکت خود را با جنگ افغانستان و روسیه و از آوارگان افغانی شروع کردند.
وی گفت: جنبش طالبان در افغانستان به صورت یک جریان مسلح ظهور کرد و پس از مدتی گروه‌های جهادی سلفی و یا تکفیری که هنوز دیگران را تکفیر نمی‌کنند و ادبیات تند وهابیت در زبان آنها جریان ندارد، در پاکستان شکل می‌گیرند و می‌بینیم که آرام ارام این کشور برای شیعیان ناآرام می‌شود؛ این نیروها در تداوم این حرکت در اندونزی، مالزی و حتی جنگ بوسنی نیز به عرصه می‌آیند.
ترس وهابیت از افزایش قدرت تشیع
این استاد دانشگاه با بیان اینکه جریان طالبان بر پدیده القاعده غلبه انسانی پیدا کرده و با عربستان سعودی به لحاظ مالی و سرمایه‌ای در پیوند شده است، اظهار کرد: اگرچه وهابیت در جبهه‌های مختلف با دولت‌های عربی و دولت‌های غربی درگیر شده بودند، اما آرام ارام دشمن جدیدی را برای خود تعریف کردند و آن پدیده‌ای به نام تشیع بوده است.
وی گفت: تا زمان حمله آمریکا به عراق القاعده و طالبان چندان شیعه‌ستیز نبودند و پدیده تکفیر دیگر فرق در اینها گسترش پیدا نکرده بود، اما از زمانی که در عراق دولت شیعی شکل گرفت، این نگرانی با شکل‌گیری زنجیره‌ای از دولت‌های شیعی در منطقه مطرح شد و تجربه‌ای که در زمان حمله مغول و سقوط خلافت عباسی اتفاق افتاد، اینجا برای جریان وهابیت بسیار درس‌‌آموز بود.
توکلی با اشاره به نگرانی وهابیت از افزایش قدرت شیعه در منطقه، متذکر شد: وقتی ملک عبدالله از هلال شیعی به عنوان خطر نام می‌برد، یعنی براساس مطالعات آنان قدرت تشیع در حال افزایش است، از این رو شاهدیم که سخت‌ترین عملیات انتحاری تکفیری پس از این در عراق شکل می‌گیرد و جبهه‌بندی تفکر وهابیت در سوریه خطرناک‌تر و جدی‌تر می‌شود.
جنبش‌های اصلاحی جهان تسنن تحت غلبه وهابیت
وی گفت: جریان جهادی و جنبش‌های اصلاحی جهان تسنن در شرایط حاضر تحت غلبه وهابیت جهادی تکفیری قرار گرفته‌اند و از سراسر جهان اسلام سنی به سوریه نیرو فرستاده می‌شود و تقریبا علمای مختلف سکوت کرده‌اند و در برابر فاجعه‌ای که در این کشور اتفاق می‌افتد، فتوای تحریم نمی‌دهند.
وی در بخش پایانی سخنان خود با بیان اینکه حوزه علمیه و جمهوری اسلامی به قدر کفایت برای گسترش تشیع و حفظ تشیع تلاش نکرده است، گفت: در زمانی که عربستان سعودی ارتش بزرگی را تشکیل داده است، ما هنوز مخاطره‌پذیری نکرده‌ایم و تحت تأثیر بازی‌های دیپلماتیک قرار گرفته‌ایم.
این استاد دانشگاه با اشاره به برپایی 80 حسینیه در شهر کاراکاس ونزوئلا، تصریح کرد: گسترش تشیع در آمریکای لاتین به طرز عجیبی در حال وقوع است، اما چه تعداد کار حوزه‌های علمیه بوده است، هیچ‌کدام کار حوزه‌های علمیه نبوده و کار شیعیان لبنانی و شیعیان سوری بوده است.
ساده‌لوحانه بودن خوشبینی به تحولات خاورمیانه
وی خوشبینی به تحولات خاورمیانه را ساده‌لوحانه خواند و با بیان اینکه دیگر گذشته تمام شده است و امروز تنها باید در فکر حفظ دنیای تشیع باشیم، تصریح کرد: آن کلاه گشادی که دوران حکومت کارگزاران بر سر نظام رفت و جریان جمعیت را کنترل کردیم در کوتاه مدت و بلند مدت برای کشور خطر امنیتی شدیدی را به دنبال خواهد داشت.
توکلی افزود: اگر در گذشته با حد محدودی از افکار و فداکاری مؤمنانه توانستیم ارتش عراق را شکست دهیم، اسرائیل را منکوب و غرب را به عقب‌نشینی وادار کنیم، امروز غرب با همین تفکر به میدان آمده و حس فداکاری مؤمنانه او بدون تفکر و تعقل و بسیار خطرناک است، باید خود را برای مقابله در برابر این تفکر آماده و برای آن برنامه‌ریزی کنیم./920/ز502/ع