گزارشی از نخستین ‌پیش‌نشست همایش اندیشه‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، همایش بین‌المللی اندیشه‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان از 24 تا 26 آبان ماه 1393 با همکاری بیش از 25 مرکز علمی و پژوهشی داخل و خارج از کشور برگزار خواهد شد که نخستین ‌پیش نشست این همایش با عنوان «نقش عقل و نقل در تفسیر قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی(ره)» پیش از ظهر امروز در تالار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد.

در این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین محمود رجبی قائم‌مقام مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا فیاضی مدیر گروه فلسفه مؤسسه امام، حجت‌الاسلام سید یدالله یزدان‌پناه، مدیر گروه عرفان مؤسسه امام، حجت‌الاسلام غلامعلی عزیزی‌کیا عضو هیأت علمی مؤسسه امام، حجت‌الاسلام یعقوب جعفری استاد حوزه علمیه و حجت‌الاسلام محمد عشایری‌فرد، استاد حوزه و دانشگاه سخنرانی کردند.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمود رجبی، قائم‌مقام مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در نخستین ‌پیش نشست همایش اندیشه‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان با عنوان «نقش عقل و نقل در تفسیر قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی(ره)» گفت: علامه طباطبایی در تفسیر المیزان از آرای فلسفی که مورد اتفاق نیست استفاده نکرده، مگر این‌که این آراء بدیهی عقلی یا نظریه قطعی عقلی باشد.

مرحوم علامه در تفسیر خود پایبند به این بود که از بدیهی عقلی تبعیت کند

وی با بیان این‌که مرحوم علامه در تفسیر خود پایبند به این بود که از بدیهی عقلی تبعیت کند، افزود: مقصود از عقل به عنوان منبع در تفسیر المیزان این است که از معرفت بدیهی یا برهان‌های آشکار با مقدمات بدیهی استفاده کنیم.

قائم‌مقام مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اظهار داشت: علامه طباطبایی خود در تفسیر آیات‌الاحکام و آیات معاد و قصص قرآن بر نیازمندی به احادیث معصومان تأکید کرده و در عملیات تفسیری نیز بدان اقرار داشته است، ولی باید گفت که این روش در همه آیات کاربرد نداشته و باید از احادیث معصومان نیز استفاده شود.

در ادامه نشست حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا فیاضی، مدیر گروه فلسفه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به این‌که قوه ادراک انسان مسائلی را به صورت قطعی و یقینی در می‌یابد به طوری که احتمال خلاف در آن‌ها نمی‌دهد، خاطرنشان کرد: منظور از عقل منبع نیز همین است و این مطلب بدیهی است که اگر این عقل بخواهد کنار گذاشته شود به وحی کننده دسترسی پیدا نخواهیم کرد.

وی ادامه داد: عقل منبعی است که اگر کسی بخواهد با او به مبارزه برخیزد نمی‌تواند منطقاً به سراغ او برود و ما نیز برای رسیدن به این منبع، باید از ابتدا در کلاس عقل زانو بزنیم تا عقل دست ما را در دست رسول اکرم(ص)، قرآن شریف و روایات اهل بیت بگذارد.

مدیر گروه فلسفه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به این‌که عقل به ما می‌گوید خدایی وجود دارد و خدایی که ما را آفریده، برای هدفی این کار را کرده است، یادآور شد: با توجه به این‌که چیزی در انسان وجود ندارد که همه عوامل سعادت و بدبختی خود را تشخیص دهد، ضرورت دارد فرستاده‌ای آن مسأله را برای انسان بیان کند.

عقل دارای ارزش بسیاری است و ما را به وحی می‌رساند

حجت‌الاسلام والمسلمین فیاضی با بیان این‌که عقل دارای ارزش بسیاری است و ما را به وحی می‌رساند، تصریح کرد: با این وجود نمی‌توانیم بعد از رسیدن به وحی بگوییم عقل طریق غیر معتبری است و باید آن را رها کرد.

در بخش بعدی نشست، حجت‌الاسلام غلامعلی عزیزی‌کیا، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‌(ره) با بیان این‌که علامه طباطبایی(ره) سنت قطعی معصومان را از منابع تفسیری قرآن می‌داند، گفت: ایشان به نقش روایات پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) در تفسیر اقرار دارد.

وی افزود: علامه طباطبایی(ره) شخصیتی بودند که به احادیث اهل سنت نیز بها می‌دادند و قائل به این بودند که اگر کسی به سنت قطعی تفسیر نکند، این همان تفسیر به رأی محسوب می‌شود که نزد بزرگان مورد مذمت قرار گرفته است.

علامه طباطبایی بر این باور بود که باید بر اساس روش اهل‌بیت(ع) سراغ قرآن رفت

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‌(ره) با اشاره به این‌که علامه طباطبایی افزون بر اثبات و پذیرش نقش تبیینی و توضیحی برای احادیث معصومان(ع)، آن‌ها را دربردارنده روش صحیح تفسیر هم می‌داند، اظهار داشت: علامه بر این باور است که باید بر اساس روش اهل‌بیت(ع) سراغ قرآن رفت و انتخاب تفسیر قرآن با قرآن نیز بر همین اساس بوده است.

وی خاطرنشان کرد: منبع بودن احادیث به معنای عدم امکان فهم غیر معصومان از قران و الزام به رجوع به معصومان(ع) در همه سطوح و مراحل فهم نیست، آری اخباریان بر این نظرند و برخی از افراطیان اخباری همه آیات قران را برای غیر معصوم در حد معما می‌پندارند و روی سخن علامه نیز با چنین افرادی است.

حجت‌الاسلام عزیزی‌کیا ادامه داد: از سوی دیگر اگر چه علامه روش تفسیر قرآن با قران را برگزیده و با الهام از احادیث معصومان تفسیری همسو با آن ارائه داده و به این سبب غیر شیعه راه گریزی در برابر آن ندارند؛ امام همان‌گونه که خود درباره تفسیر آیات‌الاحکام و آیات معاد و قصص قرآن بر نیازمندی به احادیث معصومان(ع) تأکید کرده و در عملیات تفسیری نیز بدان اقرار داده، این روش در همه آیات کاربرد نداشته و به ناچار باید از احادیث معصومان نیز بهره برد.

وی با اشاره به این‌که علامه نه تنها از احادیث تفسیری بهره برده، بلکه برای استفاده عام‌تر از احادیث ذیل آیات، به تفکیک و طبقه‌بندی آن‌ها پرداخته است، گفت: به اعتقاد علامه بیشتر احادیث ذیل آیات غیر تفسیری بوده و بخشی از آن‌ها به تطبیق آیات بر اشخاص(معصوم یا غیر معصوم) پرداخته و به جری‌القران نام بردار است و بخش دیگری نیز از باطن آیات سخن می‌گوید.

تفسیر المیزان همچون دریا است

حجت‌الاسلام یعقوب جعفری، محقق و پژوهشگر تاریخ و استاد حوزه علمیه سخنران دیگر این نشست بود که با اشاره به نقش منابع تاریخی در تفسیر قرآن، افزود: تفسیر المیزان همچون دریا است و این نشان از علامه بودن آیت‌الله طباطبایی دارد که جامع بین عقل و نقل هستند.

وی با بیان این‌که علامه طباطبایی(ره) چندان به تاریخ اعتماد نداشتند و این بی‌اعتمادی در جای جای المیزان دیده می‌شود، بیان داشت: علامه معتقد است اعتمادی به تاریخ نیست و مورخ نمی‌تواند بی‌طرف باشد و حقایق را آن گونه که هست نقل کند.

این استاد حوزه علمیه یادآور شد: علامه قائل بر این مطلب است که تاریخ اگر از منابع درستی همچون قرآن، روایات اهل‌بیت(ع) و روایات صحیحه نباشد قابل اعتماد نیست.

وی با بیان این‌که علامه با سوء ظنی که به تاریخ دارند در تفسیر المیزان وارد مسائل تاریخی نشده‌اند، تصریح کرد: در مواردی هم که آیات اقتضای مسائل تاریخی را دارد، ایشان مطالب اندکی را در این راستا مطرح کرده‌اند و بیشتر به منابعی که از معصومان(ع) رسیده توجه نشان داده‌اند.

حجت الاسلام جعفری ادامه داد:علامه طباطبایی دو عامل را دلیل فساد در کتاب‌های تاریخی می‌دانند، یکی این‌که چون حاکمان به مورخان سلطه داشتند، آن‌ها نیز غالبا تاریخ را به نفع حاکمان نوشته‌اند و دوم این‌که مورخان به دلیل گرایش به فرقه‌های مختلف قابل اعتماد نیستند.

قرآن کتاب تاریخ نیست و نباید انتظار داشت به طور مفصل درباره اتفاقات تاریخی توضیح دهد

وی به نظر علامه طباطبایی درباره تاریخ در قرآن اشاره کرد و اظهار داشت: علامه طباطبایی(ره) بیان می‌کند که قرآن کتاب تاریخ نیست و نباید انتظار داشت به طور مفصل درباره اتفاقات تاریخی توضیح دهد، همان‌گونه که در قرآن دیده نمی‌شود که داستانی به صورت کامل مطرح شده باشد.

وی با اشاره به ذکر منابع در تفسیر المیزان، اظهار داشت: در قالب تفاسیر قرآن منابع ذکر نشده است ولی علامه طباطبایی(ره) همه مطالب را در تفسیر المیزان با ذکر منبع نقل کرده‌ و از منابع اهل‌بیت(ع) و اهل سنت نیز در تفسیر المیزان استفاده کرده‌اند.

مرسلات و روایات نقل شده از رسول گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) مهم‌ترین منابع در تفسیر المیزان

این محقق و پژوهشگر عرصه تاریخ با بیان این‌که در تفسیر المیزان منابع بسیاری ذکر شده است، افزود: عمده‌ترین منابعی که در تفسیر المیزان به آن‌ها استناد شده از مرسلات و روایات نقل شده از رسول گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) هستند.

وی گفت: کتب عهدین(تورات و انجیل) یکی دیگر از منابعی است که علامه در تفسیر المیزان از ان استفاده کرده است و در موارد بسیاری به صورت مستقیم از این کتب مطلب نقل کرده و حتی برخی از مطالب ذکر شده در این کتب را نیز مورد نقد و بررسی قرار داده است.

وی استفاده از تحقیقات معاصر را نیز از منابع مورد استفاده علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان دانست و خاطرنشان کرد: علامه طباطبایی به تحقیقاتی که در عصر خودشان از سوی افراد در مسائل تاریخی مطرح می‌شده نیز توجه داشتند و برخی از آن‌ها را استفاده و برخی را نیز نقد می‌کردند.

علامه طباطبایی از کتب بلاغت به دانش بلاغت گذر کرده است

در ادامه نشست، حجت‌الاسلام محمد عشایری فرد، استاد حوزه و دانشگاه به تبیین مسائلی با عنوان «نقش علوم بلاغی در تفسیر قرآن» پرداخت و خاطرنشان کرد: یکی از خصوصیات علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان این است که از کتب بلاغت به دانش بلاغت گذر کرده است.

وی تصریح کرد: علامه طباطبایی(ره) در دانش بلاغت قاعده افزایی داشته و نسبت به مطالب تفسیری نیز ژرفا بخشی خاصی را مدنظر قرار داده‌اند و در تفسیر المیزان از معناشناسی مصدر مضاف استفاده کرده است.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان این‌که در نقد ادبی جهان علامه طباطبایی نخستین کسی است که تصویر را با صوت ادغام کرده است، یادآور شد: علامه متوجه این مطلب شده بود که در یک متن زیبا تفسیر تخیلی با یک ذوق تخیلی می‌تواند میکس شود.

وی با تأکید به زیبا‌شناسی علامه طباطبایی(ره)، افزود: علامه طباطبایی(ره)، قائل بر این مطلب شد که ترکیب و صوت در قرآن زیاد است و هیچ چیزی مثل قول و امثال را نباید در آیه‌های قرآن قرار داد، چون این کار آهنگ و حلاوت آیات را بهم می‌ریزد.

در بخش پایانی نخستین ‌پیش نشست همایش اندیشه‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان با عنوان «نقش عقل و نقل در تفسیر قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی(ره)»، حجت‌الاسلام سید یدالله یزدان‌پناه، مدیر گروه عرفان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان این‌که فیلسوفان مسلمان از عنوان هستی شناسی قدسی استفاده می‌کنند و حقایق مطرح شده در قرآن را دور از هر گونه خطا دانسته و آن حقایق را قدسی می‌دانند، گفت: مفسر قرآن زمانی که از فلسفه استفاده می‌کند در جایی که احساس کند با نقل قطعی سازگار نیست هیچ گاه فلسفه را در تفسیر راه نمی‌دهد و عقل و فلسفه قطعی را وارد کار خود می‌کند که علامه طباطبایی این گونه عمل می‌کرد.

مدیر گروه عرفان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: مسائلی چون علیت اصولی مسلم است که در کار تفسیر از سوی فلسفه وارد می‌شود و دسته‌ای از مباحث فلسفی نیز به صورت عقل قطعی نیست اما دیدگاهی است که در فلسفه پدید آمده و می‌تواند در فضای تفسیر به عنوان یک روش که سبب استنطاق از قرآن شود، ورود پیدا کند./907/ز502/ن