نقش اسلام در اندیشه توحیدی نهضت بهتکی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان‌نامه «نقش اسلام در اندیشه توحیدی نهضت بهتکی(قرن دهم تا شانزدهم)» پژوهشی از «مهدی توسلی» به بررسی نقش اسلام در اندیشه توحیدی نهضت بهتکی اهتمام ورزیده است.

بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان‌نامه می‌خوانیم:  

چکیده:

هدف اصلی این پایان‌نامه بررسی نقش اسلام در اندیشه توحیدی نهضت بهتکی (از قرن 10تا16 ق.م) است. نهضت بهتکی که در ادبیات دینی هند یکی از مکاتب مهم و اصلی آیین هندو محسوب می‌گردد، تأثیر زیادی بر تمدن آن سرزمین داشته است. بهتکی در آیین هندو یکی از سه طریق نجات در کنار طریق عقل و عمل است که به معنای طریق عشق و اخلاص بیان می‌شود. شعار اصلی این مکتب یگانه پرستی، پرستش از روی اخلاص و محبت، دوری از تمایزات کاست و...هست. ریشه این نوع تفکرات را در ادبیات دینی باستان هند نیز می‌توان جستجو کرد. تبلور و ظهور این نهضت در هند تقریباً با ورود اسلام به آن شبه‌قاره و حاکمیت آن همراه است. این همراهی یکی از ادله ما برای بیان این نظر است که رشد و نمو اندیشه‌هایی مثل توحید گرایی، دوری از کاست، خودداری از بت پرستی تحت تأثیر اندیشه‌های عرفانی اسلام بوده است، به ویژه که حضور طریقت‌های متعدد عرفان اسلامی را می‌توان در تاریخ هند مشاهده کرد. طریقت‌هایی مثل نقشبندینه، قادریه، نعمه الهیه، چشتیه برای اثبات این نظر ابتدا ریشه‌های این مکتب در ادبیات باستانی آیین هندو بررسی‌شده سپس اشاره‌ای به تاریخ دینی مسلمانان در هند در قرون 10 تا 16 قبل از میلاد شده است. در آخر با استفاده از بررسی آثار، زندگی‌نامه و شروحی که بر آثار نمایندگان نهضت بهتکی نوشته شده است این تأثیر نشان داده شده است. مهم‌ترین نمایندگان این مکتب رامانوجه، کبیر، گورونانک، لعل داس و...به شمار می روند.

نهضت بهتکی:

بهتکی در آیین هندو جزء یکی از طرق چهارگانه نجات محسوب می‌شود که بهتکی مارگه نامیده می‌شود. «بهگودگیتا» از متون اصلی طریق بهتکی است که تا به حال تأثیر زیادی بر فرهنگ و اندیشه هندویی داشته و اکنون نیز در میان مردم آن بلاد اهمیت بسیار دارد. علاوه بر این، وجود اندیشه بهتکی با عشق در آیین هندو باعث ظهور نهضت‌های اصلاحی در هند شد. آن زمان که مردم طبقات پایین جامعه (شودره­ها) از عمل‌گرایی یا تأکید زیاد برهمنان بر شعائر، آیین‌های پردردسر و پرخرج قربانی آن‌ها خسته شده بودند، به سراغ این مکتب آمدند. این مکتب راهی گشود بر مردم رانده‌شده تا آن‌ها نیز احساس هویت کنند و بتوانند پروردگارشان را ستایش کنند. در نهایت این نهضت اصلاحی در هند گرایش توحیدی یافت و مردم را به پرستش خدا از روی اخلاص دعوت کرد. حال آن چه بر آنیم تا به بررسی آن بپردازیم، یکی اهمیت و نقش مهم این نهضت در تاریخ آیین هندو و دیگری وجود نشانه‌هایی مبنی بر این که این نهضت تحت تأثیر اسلام بوده است.

پیشینه تاریخی- دینی نهضت بهتکی:

محققان آیین هندو تاریخ دین هندوان را به سه یا پنج دوره کلی تقسیم می‌کنند:

1- دوره پیش آریایی:

دین هندوها عمدتاً دینی غیربومی است که پس از ورود به هند با دین و فرهنگ بومیان هند درآمیخته است و البته کم یا بیش دین و فرهنگ غالب نیز بوده است. می‌توان گفت آیین هندو در عمل با ورود آریاییان به هند هویت گرفت. از آثار به دست آمده متعلق به 4000 سال تا 1750 ق.م مشخص می‌گردد که عمده‌ترین عناصر دین بومیان هند عبارت است از:

الف) پرستش خدایی مذکر که در حالت یگه نشسته است و ویژگی‌های خدای شیوه را دارد.

ب) نشانه‌هایی از خدایان مطرح در آیین هندوی متأخر در آن وجود دارد.

ج) پرستش خدایان مادینه.

د) وجود جانوران و گیاهان خاص و آیین‌های تطهیر با آب.

2- دوره ودایی:

دوره ودایی به اواسط هزاره دوم تا 500ق.م بر می‌گردد. دین ودایی خود به دوره‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شود که در بخش ادبیات ودایی بیشتر توضیح داده خواهد شد.

3- دوره آیین هندوی کلاسیک یا دوره حماسی:

این دوره از حدود 500 ق.م تا 500 م به طول انجامید و از آن جهت که دوران شکل‌گیری آیین هندوی امروزی است، اهمیت خاص دارد. در این عصر با رشد بازرگانی و بازتر شدن جوامع، طبقه پایین جامعه از موقعیت‌های بهتری برخوردار شدند و طبقه جنگجویان و لشکریان نیز نفوذ بیشتری یافتند و از طرفی دیگر، نفوذ برهمنان کم شد و دین‌ها و فرقه‌های غیر ودایی سر بر آوردند. آیین‌های بودا و جین نیز در همین دوران از پیکره دین هندو جدا شدند. هر چند وداها به عنوان ملاک راست باوری هندویی باقی ماندند ولی برهمنان با انعطاف لازم بسیاری از فرقه‌ها و جریانات تازه را تعدیل کردند و در خود پذیرفتند.

4- دوره آیین هندوی میانه:

چهارمین دوره از قرن ششم شروع و تا قرن نوزدهم ادامه می‌یابد. ویژگی‌های این دوره عبارت‌اند از:

الف) وقوع تنوع و تکثر در تقریباً تمام زمینه‌ها

 ب) افزایش زیر طبقه‌های اجتماعی (جاتی ها)

 ج) افول دین بودا و جین در هند

 د) ظهور شنکره، فیلسوف شیوایی (قرن هشتم میلادی) که مکتب بسیار تأثیرگذار ادویته ودانته، ودانته غیر ثنوی را بنا نهاد

هـ) ورود مسلمانان به هند (قرن هفتم تا دوازدهم) که طی مراحلی وارد هند شدند و تأثیراتی بر فرهنگ هند داشتند و آن نه به صورت حذف یا محدود کردن دین هندویی، بلکه به عکس، به صورت بالندگی و تحرک مخصوصی در این دین بود که بروز کرد.

5- دوره جدید:

پنجمین دوره شامل قرن نوزدهم میلادی به بعد می‌شود. این دوره همراه با تحولات سیاسی و فرهنگی بوده است. در این مدت امپراتوری بابریان مسلمان برافتاد، بریتانیا به هند آمد، حکومت کرد و رفت، ارتباطات مانند هر جای دیگر گسترش یافت، صنعت رشد کرد و مبلغان مسیحی باعث رویارویی جدی مسیحیت با سنت‌های دینی هند گردیدند و نهضت‌های اصلاحی جدیدی مثل آریاسماج، برهموسمج، طرفداران راماکریشنا و جنبش لامذهبی ظهور کردند.

نتیجه‌گیری:

جذب و تحلیل این تأثیر در سروده‌ها، تعلیمات، زندگانی و اعتقادات شخصیت‌هایی مانند رامانوجه، راماننده، کبیر، نانک، ولّبه و...پدیدار است. ما، گرایش و تأکید بر توحید به هر نحو آن را در آموزه‌های بزرگان نهضت بهتکی است که می‌بینیم. اگر چه اعتقاد به توحید در متون مقدس هندویی وجود داشته است لیکن در این دور با وسعت و اهمیت زیادی مطرح می‌شود که نشان می‌دهد از جمله مسائل علمی و اعتقادی آن روز جامعه دینی هند بوده است. وقتی بعد از رامانوجه تقریباً همه عرفای هندو، در آموزه‌های خود اعتقاد به توحید مسئله محوری بحثشان قرار می‌گیرد، این نشان از رشد و گسترش این اعتقاد دارد. حال این که توحیدی که عرفای بهتکی از آن بحث می‌کردند از جنس توحیدی بود که صوفیه مسلمان معتقد بودند.

شایان‌ذکر است، پایان‌نامه «نقش اسلام در اندیشه توحیدی نهضت بهتکی(قرن دهم تا شانزدهم)» پژوهش پایانی «مهدی توسلی»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در سال 1388دفاع شده است و استاد راهنمای آن «دکتر محمدجواد شمس» و استاد مشاور آن «دکتر علی موحدیان عطار» است. /9193/پ202/ی