روش کلامی مؤمن الطاق در مواجهه با مکتب‌های کلامی معاصرش
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «روش کلامی مؤمن الطاق در مواجهه با مکتب‌های کلامی معاصرش» پژوهشی از «اکبر اقوام کرباسی» به بررسی موضوع نیاز به استاد در سیر و سلوک عرفانی اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده:
تاریخ شکل گیری کلام امامیه، بزرگان و اندیشمندان نخستین این دانش، ارتباط اینان با یکدیگر و اهل بیت(ع) در عصر حضور، مباحث کلامی و روش‌های مورد استفاده اینان در فرایند تکلم و...از جمله مباحث مهمی است که سهم به سزایی در به دست دادن تاریخی از تفکر شیعه دارد تاریخی که در یک پارادایم قابل دفاع می‌تواند بسیاری از شبهات و مسایل ناظر به فکر و تاریخ شیعه را که امروزه متکلمان با آن درگیر هستند را پاسخ دهد.
امروزه این مشکل از سوی برخی مطرح می‌شود که کلام امامیه نه در محتوا و نه در روش اصیل نیست و ریشه در آموزه‌های اصیل اسلام و تشیع ندارد. صورتی تعدیل شده از این فرضیه را می‌توان در پروژه برخی دیگر یافت که کلام امامیه را در صورت نیکو و قابل قبول آن مرهون تلاش‌های متفکران معتزلی می‌دانند و آن را دانشی معرفی می‌کنند که نه تنها ریشه در باورهای اصیل شیعی ندارد بلکه بسیار از تفکر آنان متأثر است. تأثیر پذیری کلام شیعه از کلام اعتزال در محتوا و روش فرضیه‌ای است که برخی از پروژه‌های به انجام رسیده در مغرب زمین و حتی ایران در پی اثبات آن بوده‌اند.
از نگاه آنان عقل گرایی متکلمانی چون شیخ مفید و سید مرتضی و شاگردان ایشان نیز در همین راستا تفسیر و تأویل شده و متکلمان ماقبل از اینان نیز عمدتاً افرادی تلقی شده‌اند که بر پایه نقل به دفاع از دین پرداخته‌اند و اگر نمودهایی از عقل گرایی در آن‌ها یافت می‌شود تحت تأثیر معتزلیان رخ نموده است. ابو جعفر مؤمن الطاق اما شخصیتی است که منابع از وی به عنوان یکی از نخستین دانشوران و متکلمان شیعی یادکرده اند. وی در عصر صادقین(ع) زندگی می‌کند و همراه با هشام بن حکم و هشام بن سالم و زراره بن اعین تلاش می‌کند از مبادی و مبانی فکر شیعه دفاع نماید.
نکته قابل ملاحظه و دقت این که بازخوانی و واکاوی انگاره‌های اعتقادی و روش و متد کلامی افرادی چون هشام بن حکم یا مؤمن الطاق خبری غیر از فرضیه سابق را رقم می‌زند؛ ایده‌ای که نشان از نحوه‌ای تلاش خردگرا در سایه وحی دارد. روش و منهجی که برخلاف تفکر اعتزال و ریشه در آموزه‌ها و آموزش‌های اهل بیت(ع) دارد. بررسی احوال و شخصیت مؤمن الطاق، بازخوانی جریان‌ها و مکاتب فکری دوره وی و انعکاس افکار و روش‌های ساری و جاری اینان در بستر تاریخی مورد نظر، تقابل و تعامل ابو جعفر با سردمداران این جریان‌ها و افکار غیر امامی، خود گویای این حقیقت است که کلام امامیه نه تنها در عهد مؤمن الطاق بلکه از ابتدای پیدایش، اصیل بوده و ریشه در آموزه‌ها و آموزش‌های اهل بیت(ع) دارد.
متکلمان عصر حضور نیز افرادی هستند که تحت لوای ایشان هم در محتوا و هم در روش به نحوی عمل کرده‌اند که از دیگر جریان‌های فکری معاصر خویش قابل تشخیص و جداسازی هستند.
شخصیت مؤمن الطاق در روایات:
1ـ احادیث مدح و ستایش:
به شهادت روایاتی که از صادقین(ع) رسیده، ابو جعفر نزد ایشان از جایگاه والایی برخوردار بوده است به نحوی که امام می‌فرمایند: «اربعه احب الناس الی احیاء و امواتا، برید بن معاویه العجلی، زراره بن اعین، محمد بن مسلم و ابو جعفر الاحول. احب الناس الی احیاء و امواتا» در این حدیث امام دو بار و به تصریح مؤمن الطاق را جزء چهار نفری شمرده‌اند که زنده و مرده آن‌ها از محبوب ترین افراد نزد ایشان هستند.
2ـ احادیث ذم و نکوهش:
در بین روایاتی که صاحبان کتب رجالی در بیان احوال مؤمن الطاق ذکر کرده‌اند گزارشاتی به چشم می‌آید که رهزن قدح و نکوهش مؤمن الطاق از سوی امام صادق(ع) می‌باشد. البته شاید بتوان چنین به این روایات نگاه کرد که در مواردی امام از روش و متد بحث ابو جعفر دل خوش نبوده و آن چه صادر شده ناظر به منهج کلامی و بحثی اوست.
مناظره‌ها و احتجاجات کلامی:
مناظرات مؤمن الطاق همه در دفاع از حریم تشیع و مکتب علوی است. همان که امام صادق(ع) او را تا سرحد مباهله در انجام آن تشویق کرده‌اند. همان طور که تاریخ شهادت می‌دهد او در مناظراتش موفق بوده و هیچ گاه اتفاق نیفتاد که در برابر خصم بماند و سخن مخالفی را بدون پاسخ بگذارد. مناظرات و محاورات مؤمن الطاق با مخالفانش را می‌توان بر پایه نحله های فکری آنان در چند دسته جای داد: مناظرات او با خارجیان که منابع مختلف 5 مورد را گزینش کرده‌اند. گفت و گوی او با ابن خدره خارجی یکی از زیباترین مناظرات او به حساب می‌آید. مناظرات و گفت و گوی او با حنیفه، نماینده تفکر کلامی ارجاء در کوفه که 12 مورد گزارش شده است. مناظره او با نظام معتزلی و ابن ابی العوجاء زندیق؛ همچنین مناظرات او با زید بن علی سرسلسله فرقه کلامی زیدیه و سید حمیری از وابستگان فکری فرقه کیسانیه که پس از گفت و گو با مؤمن الطاق طریق امامیه را برگزید، از دیگر مناظرات اوست.
روش شناسی کلامی مؤمن الطاق:
دوران مؤمن الطاق در تاریخ کلام، دورانی است که فعالیت‌های کلامی بیشتر معطوف به دفاع از آموزه‌های اعتقادی و سپس تبیین، توضیح و اثبات معارف دینی بوده است. مؤمن الطاق به عنوان یک متفکر، مبادی فکری دارد که تئوری‌ها و آموزه‌های دینی خود را از آن منابع سیراب می‌کند. او در حوزه استنباط اعتقادات بیش از عقل، از کتاب و سنت بهره جسته است اما در مقابل استفاده وی از جدل و قیاس در عرصه دفاع از اعتقادات بیش از دیگر موارد خود را به رخ می‌کشد. در برخی از گفت و گوهای مؤمن الطاق تبیین نظاممند آموزه‌های دینی هم به نیکویی چشم نواز است.
منابع معارف دینی نزد مؤمن الطاق:
در عهد مؤمن الطاق ابزار و تکیه گاه غالب متکلمان برای کشف حقیقت، جدل بود و در این طریق برخی از اینان خود را مستغنی از منابع وحیانی خصوصاً اهل بیت(ع) می‌انگاشتند.
1ـ قرآن کریم: نقل آیات قرآن بارزترین ویژگی است که در مناظرات ابو جعفر به چشم می‌آید اغلب بهرهمندی های او از قرآن، همراه با استدلال‌ها و تقریب هایی ذکر شده است که مخاطب را برای پذیرش مبنای قرآنی بحث آماده می‌کند.
2ـ سنت: او از سویی کلمات رسول خدا، امیرالمؤمنین و ائمه پیشین(ع) را مورد استفاده قرار می‌دهد و از سوی دیگر به اقوال ائمه هم عصرش به عنوان مرجعی قطعی الصدور و الدلاله تمسک می‌جوید.
3ـ بهره گیری از علوم بلاغی: او به عنوان متکلم در انجام رسالت‌های تعریف شده خویش در تلاش است تا از تمامی علوم و فنون بهره برد و از اصول موضوعه و یا از قواعد آن در پیشبرد اهداف کلامی بهره گیرد. یکی از این علوم، استفاده از ادبیات و علوم بلاغی است که بی ارتباط با قریحه شعری او نیست.
شایان ذکر است، پایان‌نامه «روش کلامی مؤمن الطاق در مواجهه با مکتب‌های کلامی معاصرش» پژوهش پایانی «اکبر اقوام کرباسی»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه قم است که در تابستان 1388 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد» و استاد مشاور آن «حجت الاسلام دکتر محمد تقی سبحانی» است. /9193/پ201/ی