اندیشه و گرایش‌های اعتزالی نوین در اهل سنت
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «اندیشه و گرایش‌های اعتزالی نوین در اهل سنت» پژوهشی از «علی اکبر عبدالاحدی مقدم» به بررسی اندیشه اعتزال و عوامل مؤثر بر حیات فکری معتزله کلاسیک از دیدگاه متفکران اهل سنت اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده:
در این پایان نامه سعی بر این است که با تکیه بر آنچه در مورد تاریخ معتزله، بسترهای شکل گیری اندیشه اعتزال و عوامل مؤثر بر حیات فکری معتزله کلاسیک که شامل عوامل داخلی و خارجی است، می‌دانیم و نیز با بازخوانی افکار مهم ایشان؛ شرایط سیاسی؛ اجتماعی جهان اسلام (اهل سنت) را در ابتدای قرن نوزدهم میلادی و اندیشه‌های متفکران معاصر اهل سنت و نیز افکار اصلاح طلبانی که کلید حل مشکلات مسلمانان را اصلاحات دینی می‌دانند، از نظر بگذرانیم تا دریابیم که آیا تفکرات این گروه از روشن‌فکران و متفکران اهل سنت؛ خاستگاهی اعتزالی دارند یا خیر؟ و اگر این تفکرات خاستگاه اعتزالی دارند، تأثیر پذیری این افکار و اندیشه‌ها از آموزه‌های اعتزالی به چه میزان است؟ در مرحله بعد به این مسأله می‌پردازیم که آیا می‌توان جریانی فکری را در جهان اهل سنت پی گیری نمود که واقعاً وامدار عقاید معتزله باشند و در یک کلام آیا می‌توان گروهی از روشن‌فکران اهل سنت را یافت که بتوان عنوان نو معتزلیان معاصر را بر آن‌ها اطلاق نمود؟ در واقع رساله حاضر به دنبال این است تا با مطالعه و ذکر نمونه‌هایی از افکار و اندیشه‌های افرادی چون شیخ محمد عبده، فضل الرحمان، محمد عابد الجابری، امین الخولی، نصر حامد ابوزید، محمد ارکون، حسن حنفی و دیگر اندیشمندان و متفکران معاصر اهل سنت، این نظریه را که گروهی از روشن‌فکران عرب در صدد تجدید حیات تفکر اعتزالی در جامعه اسلامی هستند را مورد بررسی قرار داده و چه بسا تایید کند و یا حداقل این مطلب را بیان کند که اگر چه احیای تمام زوایای تفکر اعتزالی هدف این گروه نیست، ولی تلاش آن‌ها برای احیای گرایش‌های عقلی و نگاه تأویلی به قرآن و نقد سنت‌های مخالف عقل و نیز اعتقاد به اختیار انسان کاملاً با رویکرد اصلی معتزله همسو و همخوان است، پس می‌توان ادعا نمود که جریان نو معتزله در حال سر بر آوردن از میان مباحث علمی می‌باشند، هر چند صاحبان این افکار، از پذیرش عنوان اعتزال، سر باز می‌زنند.
ضرورت تحقیق:
شناخت جریان‌های فکری در عرصه جهان و خصوصاً در عرصه جهان اسلام، در هر دوره و زمانی، یکی از ضروری ترین اموری است که مورخان اندیشه و نیز اندیشمندان و متفکران هر مکتب و فرقه‌ای به آن اهتمام ورزیده و در صدد برآمده‌اند تا در وهله اول با عقاید و افکار یکدیگر آشنا شده و تفکرات حاکم بر مناطق مختلف جهان اسلام را بدون هیچ گونه پیش داوری و ذهنیت قبلی بشناسند و از این راه بتوانند نقاط قوت این اندیشه‌ها را به کار گیرند و در صورت لزوم به نقد این افکار دست بزنند تا جوانان و متفکرانی را که بدون آگاهی از اصول مکتب خویش با این افکار آشنا می‌شوند و احتمالاً تحت تأثیر جنبه‌های متفاوت یا نادرست این عقاید و افکار قرار گیرند، از انحراف و خطا بازدارند و در مرحله بعدی، از این راه برای شناساندن نقاط مشترک عقاید خویش با آن افکار استفاده کنند و بدین وسیله راه دیگر متفکران و اندیشمندان مسلمان را برای آشنا شدن با اصول و عقاید خویش هموار سازند.
اصول عقیدتی معتزله:
1- خدا قدیم است و صفات قدیم از ذات او نفی می‌شوند.
2- کلام خدا حادث و مخلوق است.
3- اراده، سمع، بصر و...معانی و مفاهیم قائم به ذات نیستند.
4- نفی دیده شدن خدا به چشم در آخرت.
5- انسان مختار است.
6- حکیم جز صلاح و خیر انجام نمی‌دهد و به لحاظ حکمت مراعات مصالح بندگان بر حکیم واجب است.
7- اگر مؤمن در حالت طاعت و توبه بمیرد مستحق ثواب است اما اگر بدون توبه و با ارتکاب گناه کبیره از دنیا برود مستحق خلود در آتش است، البته مجازات چنین شخصی از مجازات کفار کمتر است.
8- قبل از رسیدن دلیل سمعی و شرعی، اصل معرفت و شکر نعمت واجب است و شناخت حسن و قبح عقلا واجب است.
اصول خمسه:
معتزلیان پنج اصل را به عنوان ملاک معتزلی بودن ذکر می‌کنند:
1- توحید: مراد از توحید نزد معتزلیان، توحید صفاتی است.
2- عدل: معتزله معتقدند که عدل این است که خداوند متعال ظلم را دوست ندارد و اعمال بندگان را نمی‌آفریند.
3- منزله بین المنزلتین: معتزله در مقابل خوارج و مرجئه معتقدند که مرتکب کبیره، نه کافر است و نه مؤمن بلکه منزلتی بین کفر و ایمان دارد.
4- وعد و وعید: به عقیده معتزله محال است که خداوند کافران و فاسقان را ببخشد مگر آنکه در دنیا توبه کنند.
5- امر به معروف و نهی از منکر: معتزله به شروطی مانند احتمال تأثیر و عدم مفسده قائلند و آن را به قلب و زبان محدود نمی‌دانند.
معتزلیان نوین، چهره‌ها و دیدگاه‌ها:
در این فصل به معرفی اجمالی چند شخصیت علمی، فرهنگی معاصر اهل سنت می‌پردازیم که با عنوان نو معتزلیان مشهور می‌باشند و دارای گرایش‌های اعتزالی می‌باشند.
1- محمد عبده: ایشان در سال 1266 ق در مصر متولد شد. او شناخته شده ترین شاگرد سید جمال الدین است.
2- فضل الرحمان: ایشان به عنوان یکی از مصلحان شبه قاره هند بر شمرده می‌شود که در سال 1919 م متولد و در سال 1989 م وفات یافته‌اند. او از مصلحان دینی پاکستان است که در سازگار کردن آموزه‌های دینی با دنیای جدید می‌کوشید.
3- محمد عابد الجابری: ایشان یکی از مطرح ترین متفکران جهان اسلام در دوران معاصر است. از ویژگی‌های ممتاز او وجود اندیشه‌های نظاممند در آثارش می‌باشد.
4- نصر حامد ابوزید: او متولد سال 1943 میلادی است. مهم‌ترین اثر ترجمه شده او مفهوم النص است که با عنوان «معنای دین» به فارسی برگردانده شده است. ایشان بر ضرورت شناخت ساختار زبان قرآن تاکید دارد.
5- محمد ارکون: پروفسور محمد ارکون پژوهشگر معاصر اسلامی از کشور الجزایر، جزو ناقدان اندیشه دینی است.
نتیجه گیری:
افکار معتزلی ها با وجود آن که از جانب فقها ممنوع و مردود قلمداد شدند ولی در تمدن اسلام به صورت مجموعه‌ای جزو میراث فرهنگی دنیای اسلام حفظ شدند و امکان نادیده گرفتن آن‌ها در شرایط امروزی و عقب افتادگی تمدن اسلامی وجود ندارد. از قرن 19 به بعد و پس از احیاء افکار معتزلی ها در کشورهای غربی-اسلامی بحث‌ها و گفتگوهایی در مورد آن جریان داشته است. گروه‌هایی از متفکرین در این سرزمین‌ها وجود دارند که خودشان را غالباً به اسم معتزلی های نوین می‌نامند و در نوآوری و تکامل میراث معتزلی ها تلاش می‌کنند. عقل گرایی در کشورهای اسلامی، با نگاهی دوباره به آثار و اندیشه‌های اعتزالی جان گرفت و زنده شد. نویسندگان مسلمان برای این که مورد هجوم ظاهرگرایان و سلفی‌ها قرار نگیرند نظرات خویش را در قالب نظریات فرقه‌ای- اسلامی بیان نمودند، به همین سبب شروع به احیای آثار اعتزالی کردند.
شایان ذکر است، پایان‌نامه «اندیشه و گرایش‌های اعتزالی نوین در اهل سنت» پژوهش پایانی «علی اکبر عبدالاحدی مقدم»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در سال 1390 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام سید حسن اسلامی» و استاد مشاور آن «حجت الاسلام حمید رضا شریعتمداری» است. /9193/ پ201/ن