مقایسه تفسیر عرفانی و کلامی از وحی اعم از موافقان و مخالفان

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «مقایسه تفسیر عرفانی و کلامی از وحی اعم از موافقان و مخالفان» پژوهشی از «محمد جواد اسعدی» به بررسی و تحلیل کلامی و عرفانی وحی از دیدگاه دانشمندان اسلام شناس اهتمام ورزیده است.

بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:

چکیده:

تفسیر و تحلیل وحی از جهات مختلفی قابل بررسی است. مفسران وحی رویکردهای گوناگونی را از آن ارائه داده‌اند، در این میان مهم‌ترین رویکرد در تفسیر وحی، دو تحلیل کلامی و عرفانی آن است. در طول تاریخ اسلام، این دو تحلیل بین دانشمندان اسلام شناس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده تا حدی که پایه و اساس گسترده ترین تفاسیر وحی قرار گرفته است. تفسیر کلامی وحی اساساً بر مبنای ظواهر متون دینی از قرآن و حدیث بوده هر چند که گاه بی گاه جمود و ظاهر بینی بیش از اندازه بر آرای متکلمان غالب شده است. تفسیر عرفانی وحی بر مبنای جهان بینی خاص عرفا و دید گاه آنان در تفسیر عوالم هستی ارائه می‌گردد. آنان وحی را به همه عوالم وجود سرایت داده و در حقیقت نزول حقایق وحیانی را از عالم غیب به جهان مادی و محسوس منحصر ننموده اند. نزول و حی در جهان محسوس در نظر آنان یکی از مراتب نزول و پایین ترین آن به شمار می‌آید. مقایسه دو تفسیر کلامی و عرفانی وحی مشترکات بسیاری را در این دو نشان داده، ضمن آن که امتیازات و تفاوت‌های جالب توجهی را نیز نمایان می‌سازد. در نظریات نواندیشان کلام جدید به دلایل مبنایی، انحرافاتی موجود است و اساساً به همان دلایل با رویکرد گذشتگان از عرفا و متکلمان چندان سازگاری ندارد. ما در این رساله پس از بیان کلیاتی در باب وحی به این دو تفسیر پرداخته و ضمن ارایه شواهد متعددی از هر کدام، بین آن دو مقایسه نموده و نهایتاً به جمع بندی و استنتاج پرداخته‌ایم. در ضمن آن نیز، به نظریات نواندیشان کلام جدید اشاره نموده و آن‌ها را مورد نقد قرار داده‌ایم.

مفهوم شناسی وحی:

واژه وحی در کتب لغت به معانی مختلفی آمده است و قدر جامع آن، انتقال معنی به ذهن مخاطب به نحو سریع و مخفی است به گونه‌ای که از دیگران پوشیده باشد. ابن فارس در معجم مقاییس اللغة آورده است که: «وحی تعلیم به نحو پنهانی است».

جوهری در صحاح آورده است که: «وحی عبارت از کلام پنهانی است که به غیر القاء می‌شود».

راغب اصفهانی در المفردات می‌گوید: «وحی به معنی اشاره سریع است، و چون در معنی آن سرعت اخذ شده است می‌گویند: «امر وحی». وحی گاهی با کلام رمز انجام می‌گیرد، و گاهی با صدای بدون ترکیب، و گاهی با اشاره برخی از اعضای بدن و گاهی هم با نوشته».

تمایز وحی و الهام:

وحی در لغت به اشاره سریع و مرموز گویند و الهام، افکندن ناگهانی بر دل.

تعاریف متکلمان از وحی:

ابوبکر باقلانی از متکلمان معروف اشعری می‌گوید: وحی فرو فرستادن و اعلام کلام خداوند است... پس وحی انزال و اعلام و افهام کلام خداوند، یعنی قرآن است.

تعریف عرفا از وحی:

محی الدین عربی: وحی آن است که تأثیرش از کلام حق در شنونده سریع باشد و این را فقط عارفان به شئون الهی می‌دانند.

صدرالدین قونوی (608-673) : وحی از افاضه عقل کلی به وجود می‌آید، لذا وحی قوی‌تر و صریح‌تر از الهام است.

تفسیر وحی در رویکرد کلامی:

متکلمان در تفسیر کلام الهی که وحی نیز از آن جمله است به دو گروه تقسیم می‌گردند:

1- گروه اول کسانی که کلام خدا را همانند کلام انسان از قبیل الفاظ و اصوات قابل شنیدن می‌دانند. به نظر این گروه خداوند به هنگام تکلم، الفاظ و اصواتی معنادار در اشیائی ایجاد می‌کند که مخاطب با گوش ظاهری خود قادر به شنیدن آن است. طرفداران این نظریه معتزله، ماتریدیه، کرامیه، جهمیه، حنابله و متکلمان از امامیه اند.  

2- گروه دوم کسانی هستند که کلام خداوند را از قبیل کلام انسان و از جنس الفاظ و اصوات ندانسته و می‌گویند که کلام الهی، معنایی قدیم و قائم به او است که از آن به کلام نفسی، تعبیر گردیده است. طرفداران این نظریه عمدتاً اشاعره‌اند.

تفسیر وحی در رویکرد عرفانی:

تفسیر و تحلیل عرفا از وحی بر اساس دیدگاه آنان در باب وحدت وجود و مراتب هستی است. محی الدین عربی حقیقت وحی را تجلی ذاتی حق می‌داند. وحی اشاره سریع و افهام و مفهوم نخست است که با آن، حقایق وحیانی در موحی الیه ایجاد می‌گردد.

حضرت امام (ره) درباره حقیقت وحی می‌فرماید: این (وحی) از لطایف معارف الهیه است که کم کسی می‌تواند به شمه‌ای از آن اطلاع پیدا کند به طریق علمی، و جز اکمل از اولیاء که اول آن‌ها خود وجود مبارک رسول ختمی است و پس از آن به دستگیری آن سرور، دیگر از اولیاء و اهل معارفند، کسی دیگر نمی‌تواند به طریق کشف و شهود از این لطیفه الهی مطلع شود، زیرا که مشاهده این حقیقت نشود جز به وصول به عالم وحی و خروج از حدود عوالم امکانی.

حضرت امام حقیقت وحی را قابل درک ندانسته‌اند، زیرا وحی از اسرار و حقایق است و انسان باید از این عالم مادی خارج گردد تا بتواند شمه‌ای از آن معنا را به دست آورد.

مقایسه و تطبیق دو تفسیر از وحی:

1- رویکرد کلامی به منزله پوسته تفسیر وحی و رویکرد عرفانی به منزله مغز و لب وحی است.

2- در باب حقیقت وحی اختلافی بین عرفا و متکلمان دیده نمی‌شود. عرفا وحی را از معارف مجردی می‌دانند که در قالب‌ها و صورت‌های حسی ظاهر می‌گردد. البته رویکرد نواندیشان در کلام جدید در باب حقیقت وحی تجربه دینی است که اساساً با رویکرد عرفا و متکلمان قدیم تفاوت دارد.

3- هر دو گروه مقصد و منزل نهایی وحی را قلب پیامبر می‌شمرند که در پی آن بر زبان آن حضرت جاری می‌شود.

4- عرفا نقش حواس را در فرایند وحی منکر نمی‌شوند کما این که متکلمان نیز، وحی باواسطه را به صورت شنیداری و گفتاری می‌دانند.

شایان ذکر است، پایان‌نامه «مقایسه تفسیر عرفانی و کلامی از وحی اعم از موافقان و مخالفان» پژوهش پایانی «محمد جواد اسعدی»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در پاییز 1388 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام حسن رمضانی» و استاد مشاور آن «حجت الاسلام محمد اسعدی» است. /9193/پ201/ن