تاملی در معنای سبک زندگی و گستره بحث آن در متون دینی

رهبر انقلاب در جمع جوانان خراسان شمالی برای اولین بار در بیانات خود مفهومی به عنوان سبک و روش زندگی را ارائه کردند. ایشان برای تعریف این مفهوم از توصیفاتی چون «بخش حقیقی زندگی، آن چیزهایی است که متن زندگی ما را تشکیل می‌دهد» و «بخش نرم افزاری تمدن» استفاده کردند. هم‌چنین ایشان در مورد این مفهوم، در ادبیات اسلامی به دو مفهوم عقل معاش و کتاب العشرة اشاره کردند و بیان نمودند که بحث ما در کتب فقهی و حدیثی بیشتر با این عناوین مطرح می‌شده ‌است. ایشان هم‌چنین در بیان مصادیق سبک زندگی، به مسایلی چون الگوی مصرف، مسئله کسب و کار، رفتار ما در محل کار، نوع مسکن و... اشاره کردند و مسئله خانواده و زبان و تفریحات را در کنار الگوی مصرف و کار مطرح کردند.

این مسایل و چنین نوع نگاهی، بیان‌گر گستردگی مفهوم سبک و روش زندگی در دیدگاه مقام معظم رهبری است که می‌تواند بخش نرم افزاری یک تمدن را شامل شود. لذا دو سؤال اساسی در این زمینه شکل می گیرد. نخست آن‌که معیار قرارگرفتن یک مفهوم یا الگو در بخش سخت افزاری و یا نرم افزاری زندگی و تمدن چیست؟ چگونه می‌توان این دو ساحت را جدا کرد؟ شاخصه‌ و تعریف دقیق سبک زندگی چه می‌باشد؟ هم‌چنین آیا تنها مفهوم جایگزین در کتب حدیثی، کتاب العشرة می‌باشد؟ یا باتوجه به بیان ایشان، گستره بحث در متون دینی بیش از کتاب العشرة می‌باشد؟ لذا در این یادداشت به بررسی این مسایل خواهیم پرداخت.

مفهوم شناسی سبک زندگی در بیان رهبر انقلاب

با تأملی در موارد گفته شده و بیانات رهبری، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که سبک زندگی، به معنی اصول و الگوهای حاکم بر رفتار فردی و خانوادگی در درون خانواده و اجتماع می‌باشد. به عبارت دیگر ما در رفتارهایمان در مورد زندگی خودمان، خانوده‌مان و یا اجتماعمان از چه ارزش‌ها و الگوهایی تبعیت می‌کنیم.

ابعاد یک تمدن

می‌توان گفت که بحث تمدن سازی دو بعد دارد. بعدی از آن ناظر به مسایل حکومتی و اجرایی و قانونی است که بیشتر جنبه حاکمیتی و اجتماعی دارند؛ به عبارت دیگر مسایل سخت افزاری مسایلی است که ملموس بوده و  در قالب فقه، قانون و علوم رایج و متداول قابل تبیین است. به عنوان مثال نظام اقتصادی اسلام یا علوم مختلف و مسایل بین المللی و... که خود رهبری معظم نقلاب نیز به آن اشاره کرده‌اند، در بخش سخت افزاری قرار می‌گیرند. اما بخش حقیقی تمدن، به اندازه بخش سخت افزاری قابل لمس و محسوس نیست و در طرف دیگر به طور کامل در اختیار دولت قرار ندارد و می‌توان گفت که ناظر بر رفتار معمول مردم در زندگی عادیشان است.

با این وجود دولت در این قسمت از زندگی می‌تواند مؤثر باشد؛ اما نقش اصلی بر عهده خود مردم می‌باشد. با وجود آن‌که این بخش نرم افزاری و درک این بخش زندگی در مسایل سخت افزاری تمدن مؤثر است؛ اما شاخصه اصلی آن تمرکز بر رفتارهای فردی است و نه مسایل حاکمیتی. یعنی تمدن را می‌توان به دو بخش حاکمیت و اجتماع تقسیم کرد.

حاکمیت امور سخت افزاری را در اختیار دارد؛ ولی اجتماع بیشتر با اصول نرم افزاری مرتبط است. لذا در مجموع می‌توان اصول و الگوهای حاکم بر رفتار فرد و خانواده در خصوص فرد، خانواده و اجتماع جهت نیل به کمال دنیا و آخرت را سبک زندگی اسلامی دانست.

اما باید توجه کرد که چنین تعریفی به مفهوم خارج کردن نقش دولت در تغییر سبک زندگی نمی‌باشد. بکله یکی از ابزارهای اساسی برای تغییر نگرش مردم، رسانه و ابزارهایی است که در اختیار دولت‌ها می‌باشند و هم‌واره نقش اساسی را در بهبود یا تخریب فرهنگ و سبک زندگی داشته است. به همین دلیل دولت نیز باید توجه جدی در تغییر سبک زندگی و روش معیشت مردم داشته باشد.

کتاب العشرة یا کتاب المعیشة

مسأله دیگری که در باب سبک زندگی باید به آن پاسخ داد، آن است که مطابق بیان مقام معظم رهبری در مورد سبک زندگی، مفهوم سبک زندگی فقط با کتاب العشرة مرتبط است و یا با مجموعه کتب حدیثی دیگر نیز ارتباط دارد؟

شیخ کلینی در کتاب اصول کافی، در کتاب العشرة به مواردی چون آداب معاشرت، مصافحه، سلام گفتن، عطسه کردن، رابطه با اهل کفر، نحوه شرکت در مجالس، و... اشاره کرده است. بررسی این مصادیق نشان می‌دهد که کتاب العشرة به تنهایی جامع بیانات رهبر معظم انقلاب در سبک زندگی نیست. یعنی اصول دیگری در زندگی موجود است که رهبر انقلاب به برخی از آنها اشاره کرده و برخی دیگر را به عهده نخبگان گذاشته‌اند. یکی از این مسایل، مسایل مرتبط با کسب و کار است.

همان‌طور که بیان شد، در مجموعه‌های حدیثی در کتاب العشرة حول مسایل مرتبط با کسب و کار و اصول حاکم بر آنها بحثی به میان نیامده است؛ حال آن‌که بسیاری از بخش‌های زندگی با این مسایل مرتبط است. در کتب حدیثی این اصول بیشتر در کتاب معیشت صحبت می‌شود. کتاب العشرة غالبا در مورد آداب معاشرت و برخورد با مردم است و جامع تمامی مطالب بیان شده نمی‌باشد. لذا برای بیان این مطالب باید به کتاب المعیشة در کتب فقهی نیز رجوع شود.

یک تذکر در باب سبک زندگی

اما نکته‌ای که باید در مطالب اقتصادی و مالی زندگی مد نظر قرار دهیم، آن است که بر اساس تصور بسیاری، کسب رزق و شناخت آداب تجارت و اصول حاکم بر درآمد و به تبع آن بخش اقتصادی سبک زندگی و...(آن‌چه که در کتاب المعیشة بیان می‌شود) با افرادی که مشغول به کار و فعالیت اقتصادی هستند، مرتبط می‌باشد و این مباحث برای کسانی که در خانه کار می‌کنند یا آن‌که کودکان و فرزندانی که مشغول به کاری نمی‌باشند، مطرح نیست. حال آن‌که مفهومی چون رزق، چنان گسترده است که می‌تواند تمامی شئون زندگی انسان را متأثر کند. در این‌جا قصد بیان جایگاه رزق در نظام هستی و نظام اقتصادی و اجتماعی اسلام نیست و فقط مقصود بیان این نکته است که رزق محدود به مردان و حقوق بگیران نیست، بلکه آنقدر گسترده است که تمامی شئون زندگی مردم از زن و مرد و کودک و جوان را متأثر می‌کند و به عنوان یک بخش نرم افزاری تمدن به شمار می‌آید و نیازمند بحثی جداگانه در این مورد است.

در مجموع باید اشاره کرد که مطابق تعریف مقام معظم رهبری از مفهوم سبک زندگی، سبک و روش زندگی به  اصول و الگوهای حاکم بر رفتار فرد و خانواده در خصوص فرد، خانواده و اجتماع جهت نیل به کمال دنیا و آخرت اشاره دارد. هم‌چنین با بررسی دامنه این مفهوم می‌توان گفت که سبک زندگی در مجموعه‌های حدیثی، به کتاب العشرة محدود نمی‌شود و بسیاری از این الگوها خصوصا در مسایل مرتبط با کسب و کار و عقل معاش، در کتاب المعیشة بیان شده است. از این رو برای فهم این مفهوم در متون دینی، هر دو کتاب المعیشة و العشرة باید در کنار هم بررسی شوند.