سبک زندگی قرآنی کدام است؟
گرچه مبحث سبک زندگی، امروزی و نو است اما اگر ما نظر قرآن در باره سبک زندگی را جویا شویم به معنای تحمیل یک بحث جدید به قرآن نیست. ما در صدد آن نیستیم که یک سری مطالعات غربی را به قرآن تحمیل کنیم یا ناشیانه تلاش کنیم رنگی اسلامی به این مطالعات بدهیم تا به ناکارآمدی آن برسیم.
این مقاله در پی آن است که نگاه قرآن به سبک زندگی بشر را استخراج کرده و منبعی برای مطالعات سبک زندگی در حوزه دینی معرفی کند.
از این رو عنوان سبک زندگی به دلیل انسانی بودن آن و نه غربی بودن بحث و نیز ظرفیت مطالعات علوم قرآنی برای اظهار نظر در این زمینه، مورد قبول نگارنده بوده و پیش‌فرض بحث قرار گرفته است.
قرآن باید‌ها و نبایدهای بسیاری برای زندگی دارد که رعایت آن‌ها در زندگی، یکی از عوامل شکل‌دهنده سبک زندگی می‌شود. در این مقاله ما نمی‌خواهیم به تک تک آن‌ها بپردازیم و از بحث اصلی خارج شویم. در این جا تنها به این موضوع بسنده می‌کنیم که آیا قرآن برای سبک زندگی، الگوی خاصی را مدنظر دارد و آیا می‌توان از مجموع مباحث اعتقادی، اخلاقی، تاریخی و عبادی و احکامی قرآن به سبکی خاص در زندگی رسید یا خیر؟
برای پاسخ به این پرسش، ابتدا نگاهی داریم به نظر قرآن در باره زندگی:
1. قرآن زندگی را به دوره تولد تا مرگ، خلاصه نمی‌کند. زندگی در قرآن پیش از تولد آغاز و پس از مرگ نیز ادامه دارد. این نکته بسیار مهمی است که مرگ یک مرحله دگرگونی در نظر گرفته شود نه نقطه پایان. پس اگر در باره سبک زندگی سخن می‌گوییم این زندگی با مرگ پایان نمی‌پذیرد و تفاوت نگاه قرآنی و نگاه غربی در همین جا آشکار می‌شود.(31فصلت)
2. از نظر قرآن زندگی دنیایی یا همان مادی و پایینی، اهمیت چندانی ندارد و بازی و سرگرمی دانسته شده که گذرا و کوتاه است(32انعام). با این نگاه اگر سبک زندگی اهمیت داشته باشد باید همه دوره‌های زندگی بشر را در نظر بگیریم و مقطعی نگاه نکنیم. انسان قرآنی باید در همه لحظه‌ها برای خود آینده‌ای طولانی تصور کند و آن گونه زندگی کند نه این که آن قدر نفس بکشد تا بمیرد!
3. قرآن کریم برای زندگی انسان با همان نگاهی که گفتیم سبک ویژ‌ه‌ای قایل است. تعبیر قرآن برای چنین سبکی، «حیات طیبه» است(97نحل).
4. ریشه حیات به معنای زندگی 184 بار در قرآن کریم به کار رفته که تنها حدود 15 مورد به معنای زندگی نیست. این حیات به انسان(66حج)، طبیعت(49فرقان) و خدا(255بقره) نسبت داده شده است.
5. ریشه «طیب» هم 50 بار در قرآن به کار رفته است مانند: خوردنی‌های پاکیزه(172 بقره) ، زندگی پاکیزه (97نحل)، نسل پاکیزه (38 آل عمران)، اموال پاکیزه (2 نساء)، رزق پاکیزه (26 انفال)، سرزمین پاکیزه (58 اعراف)، مسکن پاکیزه (72 توبه)، نسیم پاکیزه (22یونس)، درخت پاکیزه (24 نحل)، گفتار پاکیزه (24 حج)و (زن و مرد پاکیزه 26 نور).
6. اکنون می‌پردازیم به سبک زندگی مطلوب قرآن که همان حیات طیبه یا زندگی پاکیزه است. قرآن در سوره نحل آیه 97 می‌فرماید: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» هر کس از مرد و زن عمل شایسته کند و مؤمن باشد او را زندگى نیکو دهیم و پاداششان را بهتر از آنچه عمل مىکردهاند مىدهیم.
عناصر موجود در این آیه عبارت است از:
الف: عمل صالح
ب: زن و مرد
ج: ایمان
د: زندگی بخشی
ه: زندگی پاکیزه
و: جزای بهتر از عمل
قرآن کریم در موارد دیگری نیز از عمل صالح، سخن گفته است و تاکید کرده که هر کس عمل صالح انجام دهد، برای خودش انجام داده و برای فرجام خود ذخیره کرده است. این فرجام خوش در آیه دیگری روشن‌تر آمده است: « مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزى إِلاَّ مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فیها بِغَیْرِ حِسابٍ» (40 غافر). از این آیه می‌فهمیم هر کس چه مرد و چه زن کار بدی بکند همان مقدار مجازات می‌شود اما هر کس کار نیک انجام دهد و ایمان داشته باشد فرجامی که برای خود کنار گذاشته جزایی بهتر از عملی است که انجام داده یعنی همان بهشتی که درآن روزی بی‌حساب خواهد خورد.
پس کار نیک و ایمان، دو شرط زندگی پاکیزه در دنیا و بهشت بی‌حساب در آخرت است. این نکته در آیه «لَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبى لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآب» (29 رعد) هم تاکید شده است. این زندگی از سوی خدا به انسان مؤمن عطا می‌شود.
در مقابل کسی که بدی کند به همان اندازه مجازات خواهد شد و در دنیا هم ممکن است از دارایی بسیاری برخوردار شود (15هود) چرا که آخرت خود را به دنیا فروخته (86بقره) و خواهان سعادت اخروی نیست. این دسته از افراد که زندگی و مرگ را به ماده و طبیعت و دهر نسبت می‌دهند(24جاثیه) آرزوی عمر هزار ساله دارند( 96بقره) چون زندگی دنیا که همان مال و فرزند و طلاو دیگر بازیچه‌ها است(46کهف) را بر زندگی آخرتی که حیات اصلی و جاویدان است(64 عنکبوت) ترجیح داده‌اند از این رو شاید امکانات خوبی داشته باشند اما در زندگی دنیایی خود هم عذاب می‌بینند و عذاب آخرتی آنان سخت‌تر خواهد بود(34رعد)
پس قرآن این سبک زندگی را برای نیکان رقم زده است که عمل صالح (کردار نیک) به جا آورند و ایمان داشته باشند تا زندگی پاکیزه‌ای در دنیا و زندگی بسیار خوشایندی در آخرت برایشان فراهم شود. این بشارت خدا است(64 یونس) و خدا ولی چنین کسانی در دو دوره زندگانی این جهانی و آن جهانی است(31 فصلت)
7. اکنون که به دو عنصر مبنایی ایمان و عمل صالح در زندگی پاکیزه دست یافتیم، باید ایمان و عمل صالح را تعریف کنیم و مصداق‌ها و عوامل آن را با رویکرد حیات طیبه برشمریم و به یک شیوه زندگانی مؤمنانه دست بیابیم. باز در این قسمت نباید مباحث احکام و اخلاق و اعتقاد را وارد بحث سبک زندگی بکنیم. این مباحث باید در جای خود و باعنواین مشخص در هر رشته‌ای برررسی شود سپس نتیجه آن در ذیل عنوان سبک زندگی مطرح شود. برای نمونه همسایه‌داری و حقوق همسایه یک بحث مجزا و مهمی است که در جای خود علمای اخلاق به آن پرداخته‌اند. ما در بحث سبک زندگی یادآوری می‌کنیم حیات طیبه با اعمال صالح پدید می‌آید و یکی از مسائل زندگی اجتماعی انسان‌ها هم‌جواری و همسایگی است که حقوق و اخلاق و احکامی دارد. در تصحیح سبک زندگی باید روی این نکته پافشاری کرد که همسایه‌داری بر اساس آموزه‌های دینی و اخلاقی یک عمل صالح است و باید به آن حساس بود. پس ما در مبحث سبک زندگی، فهرستی از اعمال صالحی که یک انسان باید آن را انجام دهد را پیشنهاد می‌کنیم و همه تلاش و دانش خود را صرف اثبات این فهرست و ارتباط مواد آن با یکدیگر می‌کنیم تا نظریه‌ای درست ارایه کنیم. پس روشن می‌شود که پرداختن به جزئیات حقوق همسایه، ما را از اصل بحث و تخصصی شدن آن دور می‌کند در حالی که در این زمینه علمای اخلاق و مراجع دینی باید سخن بگویند.
8. در برداشت سبک زندگی از قرآن، باید به ساعات نیایش، کار، آرمیدن، شیوه برخورد با نعمات الهی، مصیبت‌ها و گرفتاری‌ها، سهم دنیا و سهم آخرت در زندگی، تربیت و آداب فردی، خانوادگی و اجتماعی، یک نگاه کلان داشت و کلیتی از سبک زندگی مؤمنانه را برای طبقات گوناگون جامعه ارایه داد. نمی‌توان از هر فردی توقع داشت همانند پیامبر و اولیای الهی زندگی کند گرچه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، الگوی مردم است (21احزاب) همان‌گونه که بین رسولان و انبیا تفاوت مقامی و فضیلت هست: (253 بقره و 55 اسراء)
نتیجه:
1. مبحث سبک زندگی باید روش‌مند و اصولی پیگیری شود و از اختلاط مباحث جلوگیری شود و در هر رشته‌ای کارشناسان و اهل فن باید سخن بگویند.
2. نظر قرآن برای سبک زندگی، عنوان (حیات طییبه) یا زندگانی پاکیزه است.
3. ملاک زندگانی پاکیزه از نظر قرآن، (عمل صالح) رفتار نیک و (ایمان) باور درست است.
4. فهرستی از اعمال صالح و نشانه‌های ایمان را می‌توان برای مبحث سبک زندگی با استفاده از قرآن و روایات، ارایه کرد.
5. بر اساس آموزه‌های قرآنی برای هر طبقه ایمانی جامعه باید سبکی ارایه نمود که بتواند خود را با آن تطبیق دهد.
سبک زندگی قرآنی، مبحثی درازدامن است که امید است صاحب نظران با نظرداشت تعریف صحیح سبک زندگی و به کار بردن روش‌های عالمانه برداشت از قرآن کریم، در تدوین و تبویب آن توفیق یافته و دانشی اصیل و نوین را تولید کنند.
حامد عبداللهی(کارشناس ارشد علوم قرآنی)