نیت خالصانه؛ عمل آگاهانه
خبرگزاری رسا ـ هر قدر اخلاص انسان در کاری بیشتر باشد، به همان میزان ارزش آن کار بالاتر است؛ اخلاص هم تنها با گفتن لفظ «قربةً الی اللّه» به دست نمی‌آید؛ کار باید واقعاً و از صمیم دل برای خدا باشد.
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا به نقل از رسالت، عکس‌العمل انسان در مقابل رفتار ناشایست دیگران، از چند حالت خارج نیست: یا رفتاری بدتر نسبت به آنها انجام می‌دهد؛ یا مشابه خود آنها رفتار می‌کند؛ یا چشم پوشی می‌کند؛ یا نه تنها آن رفتار بد را نادیده می‌گیرد، بلکه حتی کار بهتری هم در رابطه با آنها انجام می‌دهد. بدیهی است در نظام اخلاقی و ارزشی اسلام، حالت اول ارزش منفی دارد؛ یعنی ظلم به دیگران به طور قطع و یقین مذموم است. رفتار دوم، یعنی مقابله به مثل، در مواردی مجاز شمرده شده است. و اما چشم پوشی از رفتار ناشایست دیگران و یا انجام رفتاری بهتر نسبت به آنها از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. در قرآن نیز دستوری کلی در ارتباط با کسانی که رفتار نامناسب دارند، بیان شده است: «ادفع بالتی هی احسن السیئه؛ رفتار بد دیگران را به وسیله کار بهتر دفع کن»(مومنون: 96). این آیه در دو جای قرآن آمده است، که در یک جا در ادامه آن می‌فرماید: «فاذا الذی بینک و بینه عداوه کانه ولی حمیم؛ تا همان کسی که با تو بر سرِ دشمنی است، گویی دوست و خویش تو گردد»(فصلت: 34).
خوش رفتاری در مقابل رفتار بد دیگران، علاوه بر اینکه اوج ارزش اخلاقی است، انگیزه‌ای را هم در طرف مقابل برای کسب این ارزش اخلاقی ایجاد می‌کند. در دستگاه ارزشی اسلام، رفتارهای انسان از نظر ارزشی دارای مراتب و درجات مختلفی است. این ارزش، گاهی در حد خنثی است و گاهی در حد مثبت، آن هم با درجات متفاوت. مثلاً، در مورد رفتار بد دیگران، گاهی اگر انسان مشابه همان کار را نسبت به آنها انجام دهد، از نظر ارزش گذاری خنثی و در حد صفر است؛ یعنی نه ارزش منفی دارد و نه ارزش مثبت. اما عمل کسی که در مقابل رفتار بد دیگران نه تنها مقابله به مثل نمی‌کند، بلکه رفتار بهتری هم نسبت به آنها انجام می‌دهد، دارای ارزش مثبت است.
در بحث فلسفه اخلاق، عده‌ای اعتقاد دارند که به طور کلی، یک رفتار یا خوب است و یا بد؛ اگر عملی به شکل خاصی انجام شود خوب است، در غیر این صورت بد. کانت، فیلسوف اخلاقی معروف، در این باره می‌گوید: کار خوب شرایطی دارد که در صورت تحقق آنها می‌توان آن کار را خوب دانست، از جمله این شرایط این است که انسان کار را به دلیل اطاعت از حکم عقل یا وجدان انجام دهد نه از روی عواطف و یا انگیزه دیگری. براساس دیدگاه کانت، عملِ مادری که نیمه‌های شب از خواب شیرین برمی‌خیزد و از طفلش پرستاری می‌کند، فاقد ارزش اخلاقی است؛ چرا که مادر برای ارضای عاطفه خود دست به این کار زده است! اما در دستگاه ارزشی اسلام، ارزش‌های مثبت دارای مراتب‌اند؛ یعنی امر آنها بین نفی و اثبات نیست. ممکن است عملی از یک درجه تا بی‌نهایت ارزش داشته باشد. مراتب عبودیت و خلوص، همگی دارای ارزش‌اند، منتها با درجات متفاوت. آن خلوص کاملی که مد نظر اسلام است، خلوصی است که حضرت علی(ع) داشتند.
بنابراین، دستگاه ارزشی اسلام، ارزش‌ها را در شکل «همه یا هیچ» در نظر نمی‌گیرد، بلکه اعمال خوب مراتب و درجات فراوانی دارند. البته ارزش بسیاری از کارها به نیت انسان بستگی دارد؛ هر قدر اخلاص انسان در کاری بیشتر باشد، به همان میزان ارزش آن کار بالاتر است. اخلاص هم تنها با گفتن لفظ «قربةً الی اللّه» به دست نمی‌آید؛ کار باید واقعاً و از صمیم دل برای خدا باشد.
باید توجه داشت که انسان به یک باره نمی‌تواند مراتب بالای تکامل را کسب کند؛ زیرا این مهم با تربیت نفس و به تدریج امکان پذیر می‌شود. تربیت انسان‌ها نیز در دستگاه تربیتی اسلام، متناسب با میزان معرفت و درک و فهم آنها می‌باشد. در واقع تفاوت مراتب ارزش کارها به تفاوت معرفت و تربیت افراد بازمی گردد، و بسته به معرفت آنها تربیت افراد هم متفاوت می‌باشد. مثلاً همه ما می‌دانیم که شرط صحت نماز این است که به نیت قربت انجام شود و اگر نماز برای اغراض مادی و یا ریا خوانده شود، اشکال دارد. اما آیا همه مسلمان‌ها می‌توانند واقعاً با خلوص کامل نماز را به جا بیاورند؟ واقعیت این است که انسان‌ها نمی‌توانند در همه مراحل و شرایط زندگی، آن خلوص کامل را در اعمالشان داشته باشند؛ زیرا مردم از نظر معرفت و شناخت در یک سطح قرار ندارند. مثلاً، از دختربچه نه ساله‌ای که تازه به سن تکلیف رسیده است نمی‌توان توقع داشت که نمازها و سایر عباداتش را با خلوص کامل به جا آورد. انسان باید برای تشویق کودک به خواندن نماز، حتی جلوی دیگران از او تعریف و تمجید نماید. درست است که این گونه انگیزه‌ها در نیت کودک اثر می‌گذارد و از خلوص آن می‌کاهد، اما برای نمازخوان کردن او چاره‌ای جز این نیست.شناخت کودک در حدی نیست که این گونه مسائل را درک کند؛ همین که نمازش را به موقع بخواند کافی است ولی به تدریج با بیشتر شدن عقل و معرفتش می تواند نیت خود را خالص تر کند تا به مراحل بالای تکامل نایل گردد.
اگر ما بخواهیم اعمالمان را طبق دستگاه اخلاقی کانت (که می‌گوید فعل اخلاقی تنها در صورتی است که به انگیزه تبعیت از حکم عقل یا وجدان انجام شده باشد) انجام دهیم، شاید در بین میلیون‌ها انسان و افعال آنها یک مصداق هم نیابیم که صرفاً به انگیزه تبعیت از حکم عقل انجام گرفته باشد. اما همان‌طور که اشاره کردیم، دستگاه تربیتی اسلام با توجه به انگیزه‌های مختلف افراد به تربیت انسان‌ها مبادرت می‌ورزد. برای مثال، یکی از وظایف مسلمان‌ها جهاد است و چون یک عبادت به حساب می‌آید، باید قربةً الی اللّه انجام شود. اما از آنجا که همه مردم از نظر اخلاص در مرتبه بالایی قرار ندارند، اسلام برای جهاد، به انگیزه‌های مختلف افراد توجه می‌کند. انگیزه برخی افراد برای شرکت در جهاد، بیشتر مادی است. برای انگیزش چنین افرادی قرآن می‌فرماید: «وعدکم الله مغانم کثیره تاخذونها؛ خدا به شما وعده گرفتن غنیمت‌های بسیار داده است»(فتح: 20). این کار، نوعی ایجاد انگیزه کردن است؛ درست مانند اینکه ما از فرزندمان بخواهیم نماز بخواند تا فلان اسباب بازی را برایش تهیه کنیم. در جامعه هم افرادی زندگی می‌کنند که حکم کودک را دارند؛ یعنی باید با دادن وعده و وعید، آنها را به سمت کارهای خوب سوق داد. البته اسلام به این حد اکتفا نمی‌کند و مثلاً برای انجام جهاد، ارزش‌های بالاتری را نیز معرفی می‌نماید؛ از جمله، ارزش پیروزی بر دشمنی که بر مسلمان‌ها ظلم و ستم روا داشته، یا ارزش نیل به بهشت و نعمت‌های جاویدان الهی و یا ارزش کسب رضایت خداوند.
البته قرآن در ادامه، کسانی را که به دلیل انگیزه‌های مادی در جهاد شرکت جسته اند، مورد سرزنش قرار داده و می‌فرماید: «تریدون عرض الدنیا والله یرید الآخره؛ شما متاع فانی ناچیز دنیا را می‌خواهید و خدا برای شما آخرت را»(انفال: 67). به فکر آخرت بودن، انگیزه بالاتری است که خود نیز دارای مراتب فراوانی هم چون: نجات از عذاب، اجر و پاداش دایمی، مراتب عالیه بهشت و جنات عدن می‌باشد. انگیزه و همت برخی افراد از این هم بالاتر است؛ چرا که فقط خشنودی خدا را می‌خواهند. اگرچه تعداد این گونه افراد کم است، اما اسلام می‌خواهد سایر انسان‌ها را هم به تدریج به سمت این انگیزه رهنمون سازد. در هر صورت، اینها انگیزه‌هایی است که اسلام به واسطه آنها می‌خواهد توجه انسان‌ها را از اهداف مادی و دنیوی به اهداف معنوی و اخروی جلب نماید./971/پ203/ج
ارسال نظرات