گزارشی از نشست علمی امکان‌سنجی بهره‌گیری از هرمنوتیک در دانش تفسیر
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست امکان‌سنجی بهره‌گیری از هرمنوتیک در دانش تفسیر از سلسله نشست های مدیریت جنبش نرم افزاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی صبح امروز در قم برگزار شد.
هرمنوتیک چیست؟
هرمنوتیک واژهاى یونانى و به معنى هنر تفسیر یا تفسیر متن است، تفسیر متن خواه متن دینى و یا تاریخى و یا علمى، واقعیتى است که ابعاد سهگانه دارد، متنى که در اختیار مفسر قرار دارد، مقصدى که نویسندهى متن آن را تعقیب مىکند، مفسرى که مىخواهد با ابزار و ادوات خاص به تفسیر آن بپردازد.
هنر مفسر در این بین این است که از روشهاى صحیح براى فهم کامل متن کمک بگیرد و از این طریق به مقصد و یا مقاصد نویسنده برسد.
هرمنوتیک از نظر واقعیت دو تفسیر مختلف دارد: هرمنوتیک روش شناسى و هرمنوتیک فلسفى.
هرمنوتیک روشی
در بیان هرمنوتیک روش شناسى، گفته شده مؤلفى که متنى را از خود به یادگار مىگذارد، حامل پیامى است به نسل حاضر و آینده، هدف مفسر نیز کشف واقعیت این پیام است و هرگز نمىتوان تفسیر را از کشف پیام جدا کرد،در این قسمت متون علمى و یا متون دینى با دیگر متون تاریخى و اجتماعى فرقى ندارند و در همه، سعى و کوشش مىشود پیام مؤلف به دست آید.
هرمنوتیک فلسفی
اما هرمنوتیک فلسفی که به پدیدارشناسی فهم نیز یاد میشود، گرایش خاصی در هرمنوتیک است که با مارتین هایدگر و کتاب معروف او به نام هستی و زمان آغاز میشود. هرمنوتیک پیش از مارتین هایدگر، نوعی معرفتشناسی و روششناسی بود؛ یعنی در جستوجوی ارائه روش بود.
هایدگر در قرن بیستم، به طور کلی، فلسفه وجودی خود را به جای روششناسی و معرفتشناسی برمیگزیند.
وی هرمنوتیک را نیز از روش به فلسفه یا وجودشناسی تبدیل نمود، به عبارت دیگر، هایدگر به جای بررسی روش فهمیدن، به عنصر اصلی فهم، یعنی کسی که میفهمد میپردازد و درصدد است تا او را عریان از دیگران، به عنوان یک وجود در هستی، مورد ارزیابی قرار دهد، بیآنکه به چیزی تعلّق داشته باشد؛ چراکه متعلّق کردن انسان به هر چیزی جز هستی، فهمی حداقلی درباره فهمنده به ما ارائه میدهد.
آموزههای هرمنوتیک از چنان اهمیتی در علوم اسلامی برخوردار است که بسیاری از دانشمندان در قالب دفاع و تکمیل یا رد و انتقاد به آن پرداخته اند و دفتر نرم افزاری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه هم در سلسله نشست های خود، دومین نشست بررسی هرمنوتیک را با عنوان امکان‌سنجی بهره‌گیری از هرمنوتیک در دانش تفسیر برگزار کرد و به بررسی آثار این روش در تفسیر متن مقدس اسلام، قرآن کریم پرداخت.
هرمنوتیک فلسفی در حوزه علوم اسلامی مورد غفلت قرار گرفته است
در این نشست علمی، دکترعبدالله نصری، استاد دانشگاه بیان داشت: در تفسیر متن مقدس اسلام که قرآن است باید به دنبال قصد مولف یعنی شارع باشیم و مجاز نیستیم تا تئوری خواننده محوری را ملاک قرار دهیم.
وی ادامه داد: پرسش اساسی این است که چگونه با این مبنای مشترک میان مفسران قرآن، در طول تاریخ، تفسیرهای گوناگون ارائه شده است.
این استاد فلسفه دانشگاه، گفت: مفسران در تفسیر، روش های گوناگونی مانند تفسیر ظاهری، تفسیر روایی و غیره دارند که این اختلافات به تفاوت روشی برمی گردد.
وی با بیان اینکه، در بررسی ریشه های تفسیر، هرمنوتیک با تفسیر گره می خورد، ادامه داد: هرمنوتیک روشی در حوزه علوم اسلامی بررسی شده است اما هرمنوتیک فلسفی مورد غفلت قرار گرفته است.
این محقق علوم عقلی با بیان اینکه چند مساله باید در هرمنوتیک مورد بررسی قرار گیرد، بیان داشت: ذهنیت مفسر در تفسیر نقش دارد و ما با ذهن خالی نمی توانیم سراغ متن برویم واز نظر اندیشمندان فلسفه، با ذهن خالی به سراغ متن رفتن نه امکان دارد و نه مطلوب است.
وی بیان داشت: حتی در حوزه تفسیر و اندیشه اسلامی، ذهنیت مفسر بسیار اثر گذار است و مفسران به تناسب ذهن روایی، فلسفی، علمی، تفسیر های متفاوتی ارائه کرده اند.
این استاد فلسفه گفت: مساله دوم پیش فرض هایی است که مفسر برای خود انتخاب کرده است و جزو ساختار ذهنی او است.
دکتر نصری، محور بعدی را انتظارات از متن برشمرد و گفت: بسته به اینکه مفسر از متن چه انتظاراتی دارد، متن کارکردهای مختلفی به خود می گیرد که می توان به تفاوت تفسیر مفسرانی که ضریب اهمیت آنها به مسائل فردی یا اجتماعی است توجه کنیم.
وی گفت: محور چهارم پرسش های یک مفسر است که در مواجه متن با این پرسش ها، متن مورد مطالعه قرار می گیرد.
این استاد دانشگاه بیان داشت: گادآمر قائل است که متن دارای افقی است که مفسر با توجه به آنها می تواند به فهم درست برسد و در واقع فهم آمیزش فهم و متن است و از این جا است که راه گادآمر با نظریات خواننده محور و مفسر محور جدا می گردد.
هرمنوتیک فلسفی و روشی از یکدیگر جدا نیست
وی بیان داشت: هرمنوتیکی که در اندیشه اسلامی معاصر ما وارد شده است از سوی برخی به درستی فهمیده نشده است.
این استاد فلسفه اذعان داشت:هرمنوتیک فلسفی و روشی از یکدیگر جدا نیست و نمی توان راه این دو را جدا نمود.
وی گفت: ما دارای پیش فرض های ثابتی در کنار پیش فرضهای متغیر هستیم و نمی توان انکار کرد که مفسر با یک سری پیش فرض ها و علایق به متن مراجعه می کند اما سوال این است که علایق باید تابع متن باشد یا برعکس؟
این محقق علوم عقلی گفت: آقای طنطاوی سعی می کند تا علوم تجربی را از قرآن استفاده کند و در واقع با این انتظار به سراغ قرآن می رود؛ که این سوال پیش می آید آیا قرآن این مطلب را برمی تابد یا تحمیل بر قرآن است.
دکتر نصری گفت: هرمنوتیک فلسفی روش های پایه ای تفسیر را تغییر می دهد و لذا نیازمند تامل بیشتری است.
نباید به گونه ای طرح بحث کنیم که خواننده از فهم متن کنار زده شود
حجت الاسلام قائمی نیا، دیگر سخنران علمی این نشست بود که با اشاره به سخنان دکتر نصری، گفت: پیوند هرمنوتیک فلسفی و هرمنوتیک روشی قابل انکار نیست اما هرمنوتیک فلسفی در بحث های ما نمی تواند بازدهی بالایی داشته باشد و من نمی توانم کلیت آن را قبول کنم.
وی بیان داشت: هرمنوتیک فلسفی درصدد است تا فهم از متن را فرزند پیش فرض ها معرفی کند اما باید این مبانی را به گونه ای بیان کنیم که خواننده از متن محروم نشود.
وی با اشاره به اینکه عصر فلسفی معاصر، عصر طرح پرسش های بزرگ بدون پاسخ است، گفت: هرمنوتیک فلسفی در طرح پرسش ها موفق بوده است.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: مهمترین پرسش هرمنوتیک فلسفی، بحث تاریخیت و محدودیت فرد در متن است.
وی با اشاره به اینکه درک حقیقت مطلق به معنای دکارتی و کلاسیک ممکن نیست، ادامه داد: نباید به گونه ای بحث ها را مطرح کنیم که خواننده از فهم متن کنار زده شود.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه دست بشر از حقیقت کوتاه نیست اما گادآمر ادعا می کند خواننده در متن، خودش را می بیند، اظهار داشت: در مواجه با این گونه بحث ها باید پل زده شود و ما نمی توانیم بحث های طرح شده در غرب را به همان صورت و سیرت وارد فضای گفتمان دینی اسلامی کنیم.
تفکیک حیثیت ها ارمغان های فلسفه اسلامی است
وی با بیان اینکه یکی از ارمغان های فلسفه اسلامی، تفکیک حیثیت ها است، گفت: یکی از اشکالات غربی ها این است که مطالب را به صورت یک کاسه مطرح کرده اند، در حالی که باید حیثییات را از یکدیگر تفکیک کرد و جنبه های جامع شناختی، فلسفی، روان شناختی و این نظریه را از یکدیگر تفکیک کرد.
حجت الاسلام قائمی نیا با اشاره به تعبیر درست دکتر نصری در بیان اختلاف فهم ها، بیان داشت: تعبیر درست و سالم، اختلاف فهم ها است نه اختلاف قرائت ها که امروز سیاسی زده هم شده است.
وی با اشاره به اینکه اختلاف فهم امر عملی و اختلاف قرائت مربوط به مرحله نظر است، بیان داشت: تفکر دینی بدون عناصر مشترک ممکن نیست و مراجع و علمای اسلامی با اختلافات فراوان در بسیاری از مسائل دارای اشتراک هستند.
نباید مطالب طرح شده در غرب بدون تفکیک وارد فضای گفتمان اسلامی شود
این استاد دانشگاه گفت: در تفکر اسلامی هرمنوتیک بیشتر در عرفان نظری رسوخ پیدا کرده است و بر اساس مبانی گفته شده هرکس بر اساس شهود شخصی خود به درک و تفسیر قرآن پرداخته است.
حجت الاسلام قائمی نیا با اشاره به اشکال خود به دکتر نصری بار دیگر تاکید کرد: اهمیت ویادگیری مباحث جدید همچون زیان شناسی، نشانه شناسی مورد انکار نیست اما نباید مطالب طرح شده در غرب بدون تفکیک وارد فضای گفتمان اسلامی شود.
دکتر عبد المجید مبلغی که دبیر علمی نشست بود و تلاش زیادی برای تقسیم وقت بین سخنرانان داشت و سعی می کرد تا از پرسش های حضار هم استفاده شود، با خواندن چند پرسش کتبی، دکتر نصری را به جواب گویی دعوت کرد اما گویی دکتر نصری اشکال حجت الاسلام قائمی نیا را نپذیرفته بود و از این رو بیان داشت: سخن حجت الاسلام قائمی نیا در تفکیک حیثیت ها درست است اما باید به این نکته توجه داشت که تفکیک حیثیت ها در ذهن است اما حقایق در حاق واقع در هم آمیخته است.
وی ادامه داد:این تفکیک در بحث معرفت شناسی بدون اشکال است اما در مساله متن و تفسیر این اختلاط حیثیت ها است که کارگشا است و برای ارزیابی تفسیرها باید هرمنوتیک فلسفی به کار گرفته شود.
دکتر نصری بار دیگر بر موضع خود تاکید کرد و گفت: ارتباط بین هرمنوتیک فلسفی و روشی بسیار کارساز است و دراولویت سنجی و صحت سنجی تفسیر درست از بین تفاسیر یاری گر ما است.
حجت الاسلام قائمی نیا نیز زمان پاسخ به سوالات را صرف پاسخ به اشکال وارده دکتر نصری کرد و گفت: اینکه تفکیک حیثیت ها در خارج نیست، درست است چون اصولا حیثیات مربوط به عالم ذهن است اما منظوراین است که هرمنوتیک فلسفی از حوزه کاری ما جدا است.
حجت الاسلام قائمی نیا در ادامه با این عبارت که تفاوت چندانی بین نظر وی و دکتر نصری نیست، خواست به این رفت و برگشت علمی پایان دهد، اگرچه وی در ادامه به طور ضمنی با گفتن این جمله که در تهران و قم بحث های مفصلی با یکدیگر داشته اند، از اختلاف مبانی در این بحث پرده برداشت.
در ادامه این جلسه پرسش و پاسخ شفاهی توسط حضار برگزار شد اما اختلاف نظر سخنرانان پیرامون مساله پیش فرض ها، تاثیر مبانی مفسر و بحث توصیف و توصیه، بحث را میان طرفین منحصر کرد. /909/ 502/ح