زکات فطره، هدیه ای به محرومان

عید فطر روز بازگشت به فطرت
ماه رمضان ماه میهمانی خدا است و در آن درب های رحمت الهی باز است و بندگان با مددجویی از فرصت های این ماه می توانند خود را به معبود حقیقی نزدیک تر کنند.

رمضان ماهى است که اولش رحمت و وسطش مغفرت و آمرزش، و آخرش آزادى از آتش جهنم است، و این ماه براى مؤمن بهره و منفعت است، و براى منافق خسارت و ضرر.1

عید فطر، روزی است که فطرت آدمی پس از سی روز مجاهده و مبارزه با نفس، پاک گشته و روزه دار رمضان، صبوری خود را جشن و خداوند را بر این نعمت شکر می گذارد.

واژه عید به معنی رجوع و برگشتن است و فطر به معنای آفرینش، ابداع و سرشت و صفتی است که هر موجود در آغاز خلقتش داراست. از این رو می توان عید فطر را به معنای بازگشت انسان به فطرت الهی خویش دانست.

عید فطر دارای چنان جایگاهی است که امام حسن (ع) زمانی که دیدند جمعی سرگرم بازی و خنده هستند، به اصحاب خویش روی کرده، فرمودند:

خداوند ماه مبارک رمضان را میدانی ساخته تا بندگانش در آن به مسابقه عبادت و طاعت بپردازند. در این مسابقه گروهی پیشی گرفتند، برنده شدند و رستگار گشتند، و گروهی پس افتادند، باختند و جز خسارت حاصلی نبردند. پس شگفتا! شگفت از کسانی که در چنین روزی – که نیکوکاران و بلندهمتان پاداش و جایزه می‌گیرند و مقصران و سست همتان خسران می‌بینند – چنین به خنده و بازی سرگرم باشد.2

عید فطر و زکات فطره
عید فطر دارای اعمال و احکام خاصی است که در این مجال قصد داریم درباره زکات فطره که تکلیف واجب هر مسلمان عاقل و بالغ و غیر فقیر است3، به گفت و گو بپردازیم. 4

فطره در لغت دارای چند معنا است که مهم ترین آن خلقت و اسلام است و در اصطلاح عبارت از زکاتی است که هر مسلمان برای خود و هرکس که نان خور او محسوب می شود، به مستحق می پردازد.

از آنجا که پرداخت این حق مالی باعث سلامت جسم و روح انسان می گردد آن را زکات بدن یا فطره می نامند.

در متون دینی برای زکات فلسفه و فواید گوناگونی ذکر شده که می توان به مکمل و تمام کننده روزه 5 ، باعث قبولی روزه ماه رمضان 6، موجب حفظ انسان از مرگ در آن سال 7، موجب سلامتی جسم و پاکسازی روح از رزایل اخلاقی8، و مکمل و تام کننده زکات مال 9 اشاره کرد.

زکات فطره قبل از غروب شب عید فطر بر هر مسلمان و بر نان خوران او واجب می شود و باید برای هر کدام سه کیلو از خوراک غالب مردم مانند گندم، جو، خرما، کشمش، برنج، ذرت به مستحق بدهد.

پیرامون اینکه مصداق نان خوران چه کسانی هستند، ابهاماتی وجود دارد که افراد نمی دانند پرداخت زکات فطره وظیفه آنان است یا خیر ،که در اینجا به مهمترین سوال ها در این رابطه اشاره می کنیم:

وجوب زکات فطره برای دانشجویی که در خوابگاه سکونت دارند
همه مراجع: اگر مخارج او را پدر و مادر می­دهند و نان­خور ایشان محسوب می­شود، برعهده آنهاست و اگر دانشجو مستقل است، برعهده خودش است. 10

البته در مورد دانشجویانی که در خوابگاه بوده و بدون پرداخت هزینه ای از غذای دانشگاه استفاده می کنند همه مراجع ( به جز آیات صافی، مکارم، نوری) قائل به وجوب زکات فطره بر خود دانشجو هستند.

زکات فطره زوجه و فرزندان
همسر شخص جزو واجب نفقه های زوج محسوب می شود اما در برخی صورت ها ابهاماتی به وجود آمده مانند وقتی که دختری در حال عقد است که نظر همه مراجع این است که اگر دختر نان خور پدرش باشد، برعهده اوست.11

زکات فطره زنی که به جهت نیاز همسر در تامین مخارج زندگی کمک می کند12 همچنین زنی که از تمکین شوهر خودداری می کند13 اگر نان خور دیگری نیست، بر عهده شوهر است.

شخصی که زکات فطره را نمی پردازد، همسر و فرزندان او تکلیفی ندارند مگر بر طبق نظر آیات سیستانی و مکارم شیرازی که پرداخت فطره را احتیاط واجب عنوان کرده اند.14

زکات فطره میهمان
میهمانی که در شب عید فطر به خانه انسان وارد می شود، زکاتش بر عهده چه کسی است؟ این مساله دارای فرض های گوناگونی است که دقت بیشتری را طلب می کند.

اگر میهمان بعد از اذان مغرب شب عید فطر وارد خانه شود همه مراجع می گویند که فطریه بر عهده صاحب خانه نیست 15اما میهمانی که پیش از غروب شب عبد فطر به خانه انسان وارد شود و شب را تا صبح در آنجا بماند، فطریه بر عهده چه کسی است مورد اختلاف فروان قرار گرفته، عده ای نان خور بودن را ملاک قرار داده اند 16، برخی گفته اند اگر مهمانی باشد که شب را هم می ماند بر عهده صاحب خانه است17، برخی میهمان یک شبه را جزء نان خوران قرار نداده اند 18، عده ای صرف افطاری خوردن را موجب وجوب فطره بر صاحب خانه عنوان کرده اند 19.

محل مصرف زکات فطره
سوالات گوناگونی در این باید وجود دارد که می توان گفت باید پرداخت زکات فطره باید به کسی که نیاز دارد پرداخت شود و نباید از افراد واجب نفقه پرداخت کننده مانند فرزندان و پدر و مادر باشند.

همه مراجع اذعان داشته اند که در زکات فطره عدالت گیرنده لازم نیست ولی به کسی که آشکارا گناه کبیره می کند، نباید زکات فطره داد. 20

مصرف زکات فطره در امور فرهنگی
درباره اینکه آ‎یا میشود زکات فطره را در امور فرهنگی و مذهبی صرف کرد، ایات امام، بهجت، تبریزی، خامنه ای، فاضل، نوری می گویند که صرف در راه نشر معارف دین اشکال ندارد ولی بهتر است که به فقیر بدهند و ایات سیستانی، مکارم، وحید، پرداخت به فقیر را احتاط واجب عنوان کرده اند.21

زمان پرداخت زکات فطره
در مورد زمان پرداخت فطره گفته شده که اگر شخص نماز عید فطر را می خواند، بنابر احتیاط واجب باید پیش از نماز بدهد یا کنار بگذارد و اگر نماز عید نمی خواند، تا ظهر روز عید فطر مهلت دارد. 22

پایان اینکه، خداوند با عنایات خویش، ما بندگان را در ماه رمضان، به میهمانی خود پذیرفت و و ظیفه ما شکر زبانی با اقامه نماز عید فطر و شکر عملی با پرداخت زکات فطره است. /909/ز503/ف.

پی نوشت ها:

1-خطبه پیامبر(ص) در روز آخر شعبان به نقل از مستدرک الوسائل مرحوم نورى نقل از وقایع الایام، ص 436

2- پیام هایی درباره عید سعید فطر، http://www.hawzah.net/

3-شرایط وجوب زکات فطره مندرج در رساله توضیح المسائل مراجع

4- در این نوشتار از کتاب پرسشها و پاسخهای دانشجویی، احکام روزه، تالیف سید مجتبی حسینی بهره گرفته ایم.

5- من لایحضره الفقیه، ج 2،باب الفطره، ص183

6- همان، ص183

7- کافی، ج 4، باب الفطره، ص174

8- مستدرک الوسائل الشیعه،ج7، ابواب زکاه الفطره، ص137

9- وسائل الشیعه، ج9، ابواب زکاه الفطره، ص318

10-  العروه­الوثقی، ‌زکات الفطره، ‌ج2 ، ‌فصل2، مسئله2

11-  توضیح المسائل مراجع، م2008

12- العروه الوثقی،ج2،زکات الفطره، الفصل الثانی، م3

13- همان

14- توضیح المسائل مراجع،م 2006

15- توضیح المسائل مراجع، م،1997با اختلاف اندک آیت الله سیستانی

16- آیات امام و نوری، توضیح المسائل مراجع م1995

17- آیات تبریزی، سیستانی، وحید

18- آیات خامنه ای، فاضل

19- آ‎یه الله صافی

20-  توضیح المسائل مراجع، م2016،1946

21- توضیح المسائل مراجع،م19259

22-  توضیح المسائل مراجع، م2029