کارکرد مسجد
محمد مهدی فجری
رسا، سرویس اندیشه ـ یکی از وظایف مهم امامان جماعت آشنایی با کارکردهای مسجد است. به یقین شناخت کارکردهای مسجد، امام جماعت را در موفقیت و تلاش بیشتر کمک خواهد نمود.
با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی‌یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، منشأ تحولات و خدمات، و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی به شمار می‌رفته است. در قرون گذشته، برخی از این کارکردها با توجه به شرایط و موقعیت های گوناگون، تقویت و یا تضعیف و یا به طور کلی، حذف شده است. با شروع مبارزات امت اسلامی، بسیاری از مساجد احیا و فعال گردید و بسیاری از کارکردها همچون صدر اسلام به مساجد بازگشت، به گونه ای که مساجد نقش اساسی و عمده ای در پیروزی انقلاب اسلامی ایران ایفا کردند. در حال حاضر مساجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیتهای گسترده می‌باشد و هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیش‌تری برخوردار باشد مسلماً از جذابیت و اقبال بیش‌تری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده‌تری از سوی تمامی اقشار جامعه، به‌ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجه آن افزایش اعتقادات مذهبی و دین‌باوری در سطح جامعه می‌باشد.
گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی‌گنجد؛ اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود:
1. آموزشی
روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهم آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است. متأسفانه مسئله آموزش در مساجد کم‌رنگ شده و مناسب است با برنامه‌ریزی و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان، برنامه‌هایی از قبیل: آموزش احکام و قرآن مخصوصا برای بانوان و نوجوانان، پاسخ به سؤالات و ... برگزار گردد. نکته ای که نباید از آن غفلت نمود آموزش بر اساس نوع مخاطب است. متاسفانه امروزه برخی سخنرانی ها بدون در نظر گرفتن نوع مخاطب صورت می پذیرد، در حالی که در نظر گرفتن سن، جنس، و معلومات مخاطب علاوه بر جذابیت، اثر بخشی مضاعفی خواهد داشت. گاه لازم است برای هر یک از گروه های کودک و نوجوان، جوان، میانسال و پیر، بانوان و مردان جلسات مجزا برگزار شده و احکام و مسائل مرتبط با آنان بیان گردد. [1]
همچنین امام جماعت می تواند کلاس های کمک آموزشی عربی، معارف اسلامی و قرآن را در مسجد برگزار نماید و برای کلاس های متعدد دیگر مثل کلاس های کمک آموزشی در رده های تحصیلی مختلف و نیز آموزش خطاطی، کامپیوتر و... از نمازگزاران فرهنگی استفاده نماید. برگزاری اینگونه کلاس ها علاوه بر استفاده از ظرفیت آموزشی مسجد موجب تقویت و پویایی جوانان و نوجوانان مسجدی می گردد.جایگاه جلسات علمی و آموزشی در مسجد از نگاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا است؛ چنانکه در روایت است که روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسجد وارد شدند. در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش بودند و جمعی نیز به دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول بودند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر دو گروه به سوی نیکی گام برمی‌دارند؛ دسته‌ای خدا را می‌خوانند و گروهی نیز آموزش می‌بینند و نادانان را تعلیم می‌دهند؛ ولی این گروه (تعلیم و تعلم) کار برتری انجام می‌دهد. من نیز به منظور آموزش دادن مردم مبعوث شده‌ام. آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) در میان گروهی که سرگرم آموزش بودند، نشست. [2]
البته توجه به این نکته لازم است که در مسجد هر آموزشی پسندیده نیست؛ چنانکه امام کاظم (علیه السلام) می‌فرماید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد مسجد شدند و متوجه گردیدند که گروهی اطراف مردی حلقه زده‌اند، پرسیدند: این مرد کیست؟ گفتند: علامه است. فرمود: علامه چیست؟ گفتند: آگاه‌ترین مردم نسبت به اصل و نژاد عرب، سرگذشت آنان، روزگار جاهلیت و اشعار عربی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:
ذَاکَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَه آیَه مُحْکَمَه أَوْ فَرِیضَه عَادِلَه أَوْ سُنَّه قَائِمَه وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ؛ [3] این دانشی است که هر که نداند، زیانی برایش ندارد و هر که فراگیرد، نفعی برایش نبخشد، سپس پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: همانا علم سه چیز است: آیه محکمه (اصول اعتقادی)، فریضه عادله (علم اخلاق) و سنت قائمه (مسائل فقهی و دیگر علوم مورد نیاز جامعه)، غیر از اینها فضل [یعنی فراگرفتنش خوب است؛ ولی اگر کسی نداند عیبی بر او نیست] است.
2. فرهنگی
پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر نقشها و کارکردهای مسجد، دارای بیش‌ترین اهمیت می‌باشد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) محیط مسجد را کاملاً فرهنگی می‌دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازه ایشان برخی مسابقات برگزار می‌شد و حضرت ضمن ابراز خرسندی از این کار، با حوصله و بردباری کامل از چنین مسایلی استقبال می‌کردند.[4]
گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد و بارور نمودن بعد فرهنگی آن، غفلت نمود. برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات همچون کتابخوانی و ... از جمله برنامه‌هایی هستند که می‌توان با حمایت مسئولین منطقه به اجرا درآورد. چنانکه ذکر شد حضور امام جماعت مدتی قبل و بعد از نماز در مسجد برای پرسش و پاسخ، مشاوره و ... شرایطی ویژه جهت رشد فرهنگی مردم را به وجود می‌آورد. همچنین مناسب است برخی برنامه های فرهنگی مسجد از درون مسجد به فضاهای دیگر مثل کوه، مکان های اردویی و ... کشانده شود تا علاوه بر جذابیت و اثر بخشی بیشتر، تبلیغی برای حضور دیگر افراد به سوی مسجد باشد.
3 .تبلیغی
هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی می‌باشد. با رجوع به سیره تبلیغی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مشخص می‌شود که ایشان سه نوع مرکز تبلیغی داشته‌اند:
الف. مراکز تبلیغاتی موقت:
این مرکز مربوط به زمان یا مکانهایی است که مسجدی وجود نداشت و حضرت از خانه بعضی اصحاب برای اقامه نماز و تبلیغ دین استفاده می‌نمود.
ب. مراکز تبلیغاتی سیار:
نظر به پراکندگی قبایل عرب، حضرت مجبور بودند شخصاً به اماکن مختلف سفر کرده و از نزدیک، پیام خویش را به مردم آن مناطق برسانند. هم اینک برخی از روستاها و نیز قبایل عشایری کشورمان از نعمت روحانی محرومند و مناسب است که روحانیونِ نزدیک به این مناطق با هماهنگی برخی ادارات یا افراد متدین، وسیله نقلیه‌ای تهیه و به این مناطق سرکشی نمایند.
ج. مراکز تبلیغی اصلی و ثابت:
شاید هیچ پایگاهی به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش ننموده باشد؛ از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهمترین برنامه‌های مساجد بوده و می‌باشد. اما باید توجه داشت که در زمان کنونی وعظ و سخنرانی های طولانی علاوه بر اینکه موجب خروج بسیاری افراد از مسجد می‌شود، نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت، از اینرو به نظر می‌رسد باید سخنرانی ها مخصوصاً سخنرانی های هفتگی و مستمر بسیار کوتاه و حتی المقدور به صورت پرسش و پاسخ صورت پذیرد.
در سیره پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌بینیم که آن حضرت برای جلوگیری از خستگی شنوندگان فقط برخی از روزها موعظه می‌فرمود؛ عبدالله بن مسعود می‌گوید: «کَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) یَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَه فِی الْاَیَّامِ کِرَاهَه السَّامَه عَلَیْنَا؛[5] رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن رو که مبادا ما (شنوندگان) خسته و ملول شویم، برخی از روزها ما را موعظه می‌فرمودند».
تردیدی نیست که کار تبلیغی در مسجد سرشار از سرمایه‌های معنوی و روحانی است. آموزه‌های الهی کسانی را که اندک زمینه‌ای برای هدایت دارند، شیفته و شیدای اسلام می‌نماید. به عنوان نمونه: یکی از دوستان که جزء مبلغین بسیار موفق قبل از انقلاب است، جوانان بسیاری را از طریق مسجد، جذب حوزه علمیه نموده است که بسیاری از آنها به عنوان امام‌جمعه، مدیر فرهنگی و حوزوی و ... مشغول فعالیت می‌باشند که همگی مرهون جذب جوانان به مسجد است.
در اینجا لازم است به یک موضوع بسیار مهم در تبلیغات مسجد اشاره کنیم و آن تبلیغ مکارم اخلاق است. در طول تاریخ کلاسهای ویژه اخلاق [فردی، اجتماعی، خانواده و ...] در اوقات تعطیل و فراغت عمومی توسط علمای گذشته در مساجد برگزار می‌شده است.
هم اکنون نیز چنین برنامه‌ای در برخی شهرهای بزرگ همچون: قم، اصفهان و مشهد، توسط علما و در برخی شهرهای کوچک‌تر با استفاده از اساتید وروحانیون مجرب و متخلّق به اخلاق ـ که گرایش عمومی مردم به آنان بیشتر است ـ برگزار و مورد استقبال قرار گرفته است. مناسب است چنین برنامه‌ای ـ متناسب با استقبال مردم ـ در ضمن برنامه‌های مسجد، هفته‌ای یا ماهی یکبار انجام پذیرد. همچنین بیان احادیث و نکات اخلاقی «یک دقیقه‌ای» از ائمه هدی و زندگانی بزرگان دین، بین دو نماز مغرب و عشا بسیار اثرگذار و جذاب می‌باشد.
4. تربیتی
یکی از مهمترین کارکردهای مسجد، کارکرد تربیتی است. گرچه در کارکرد تربیتی مسجد موضوعات مختلفی نهفته است اما تنها به این نکته اشاره می نماییم که مسجد بهترین مکان برای معرفی و بیان هنجارها و ناهنجاری ها در جامعه اسلامی می باشد. اگر تنها همین کارکرد مدنظر گرفته شود و راه صحیح و درست به مخاطب شناسانده شود و بیراهه نیز مشخص گردد و از آنان نیز خواسته شود تا این مسایل را از طریق عمل و بیان در میان اقوام و دوستان ترویج نمایند مهمترین گام برای ایجاد هنجارها در اجتماع برداشته شده است. البته باید توجه داشت که زمانی بیان هنجار یا هنجاری به عمق وجود مخاطب خواهد نشست و موجب ترویج آن در بیرون خواهد شد که همراه با بیان آثار و پیامدهای آن و عمل گوینده باشد.
5. اجتماعی
اساس دین اسلام بر اجتماعی بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردی و عزلت برهاند. به همین جهت می‌بینیم اسلام عزلت و تنهایی همراه با راز و نیاز ـ اعتکاف ـ را نیز در میان جمع، آن هم در مسجد جامع مورد سفارش قرار می‌دهد.
اصولاً یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیه تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان می‌باشد. این حضور میتواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرورِ زمان دچار آن می‌شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث می‌شود تا مومنین تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند. [7]
از سوی دیگر، با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می‌گردد. همچنین مسجد عامل مهمی برای آشنایی با مؤمنین و اطلاع از حال یکدیگر و کمک در وقت نیاز و دعا در وقت گرفتاری یکدیگر می‌باشد. همچنین مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزیها به شمار می‌رفته و می‌رود. امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید:
« إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَه لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَه لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّه عَلَى أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَه وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَه مُمْکِنَه مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَه عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛ نماز جماعت بدان جهت مقرر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر موجود می‌باشد. همچنین [به‌خاطر آن باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر انجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست دین نیز آنچه را [به زبان] بدان اقرار کرده است، به جای آورد، تا اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند. و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا، جلوگیری از بسیاری از نافرمانیهای خداوند عزیز و جلیل [با حضور در نماز جماعت محقق می‌شود]».
بنابراین با توجه به این سخن گهربار، کارهایی مانند جمع‌آوری کمک برای نیازمندان،[8] معرفی افراد نیازمند به مراکز خیریه و یا صندوق های قرض الحسنه برای گرفتن وام، اعطای خدمات درمانی،[9] اقدام برای تسهیل ازدواج جوانان، برنامه‌ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران مخصوصاً بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، همگی از مصادیق تعاون بر «برّ و تقوا» است.
6. سیاسی
یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر آن تأکید شده و هم‌اکنون نیز اهمیت آن به خوبی مشاهده می‌شود. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامی، به منظور دخالت مسلمانان در شیوه حکومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سیاسی اسلام، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. در دوره‌های بعد نیز کارکرد سیاسی مسجد فعال‌تر گردید و امور سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و ... در مسجد صورت می‌گرفت.
در دوران انقلاب اسلامی ایران نیز پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ‌ترین، فعال‌ترین و بارزترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده‌ها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش مؤثری داشته‌اند و هم‌اکنون نیز استعمارگران جهان از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی می‌ترسند.
حضرت امام خمینی (ره) در تبیین بُعد سیاسی مسجد می‌فرمایند: اما راجع به اسلام، شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی است که می‌گوید: ملایم، کم‌کم. لابد پیش می‌آیند، یک مکتبی است که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطی مابین مردم و مابین خالق، سیاست کاری به آن ندارد،اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد، این را آنقدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه خود روحانیت هم به خورد آنها هم دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند .... که روحانی مسجد برود و نماز بخواند و عرض می‌کنم از این صنف کارها؛ درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنهادیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هرچه می‌خواهند نماز بخوانند. [10]
البته ناگفته پیداست که سیاست مسجد با مسجد سیاسی که طرفداران هر گروه و جناح، این مکان مقدس را سیاسی و جناحی کرده و امام جماعت، نمازگزاران، سخنرانان و تمام برنامه‌های آن طبق سلیقه آن گروه اجرا می‌شود، فرق می‌کند. چرا که با تعریفی که اسلام از مسجد عرضه می‌کند، مسجد نمی‌تواند پایگاه سیاسی «یک حزب» باشد، مسجد از یک سو به «خدا» و از سوی دیگر به «مردم» تعلق دارد. از این رو نمی‌تواند زیر سیطره یک باند سیاسی قرار بگیرد و از آن به صورت مرکز فعالیتهای تشکیلات گروهی استفاده شود.
7. جهادی
بررسی کتب تاریخی به خوبی روشنگر آن است که از ابتدای اسلام تمامی فعالیتها از جمله: گردآوری، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام احساس خطر و بیم از تعرض دشمن، در مسجد صورت می‌پذیرفته است. مسجد نه تنها محل اعزام نیروها و طرح نقشه‌های جنگی بوده، بلکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دستور می‌دادند در صورت وجود مسجد، چادر فرماندهی ایشان را در کنار آن نصب کنند؛ به طوری که در جنگ با «بنی نضیر» به بلال دستور داد تا خیمه ایشان را در کنار مسجد کوچکی نزدیک آن محل نصب کنند؛ اما زمانی که آن خیمه مورد شناسایی و هدف تیر دشمن قرار گرفت، حضرت فرمودند تا خیمه را به کنار «مسجد فضیحْ» منتقل نمایند تا از تیررس دشمن به دور باشد. [11] حتی زمانی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قصد اعزام لشکر به جایی را داشت، آنها را از مسجد بدرقه می نمود. [12]
آنچه در طول مبارزات و فعالیتهای انقلابی روشن گشت، آن است که مساجد تنها جایگاهی هستند که در جوّی آکنده از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق، در جهت بیداری و آگاهی بخشی به گروههای مختلف مردمی، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی، در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار داده‌اند و هم اینک نیز دشمنان داخلی و خارجی در صدد دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می‌باشند.
بت‌شکن زمان، امام خمینی (ره) با درک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایی انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و فرموده‌اند: اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتومها نداشته باشید! ترس از آمریکا و شوروی و اینها نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد. [13]
8. رسانه‌ای
یکی از نیازهای مهم بشر،وسایل ارتباطی است تا انسانها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حمله دشمنان آگاهی داده، آنان را آماده دفاع نماید. دین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگی اسلام معرفی کرده است. به تعبیر دیگر مسجد اصلی ترین مکان شکل دهی افکار عمومی، فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در تمدن اسلامی بوده است. ندای «الصلاه جامعه»[14] در عهد پیامبر (صلی الله علیه و آله) و پس از آن یک فراخوان عمومی برای گردهم آوردن مسلمانان در مسجد و آگاهی از یک امر مهم بوده است. به همین دلیل کارکرد رسانه ارتباط جمعی با همه تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می‌شود.
هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزی، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی به دلیل گسترش مساجد در تمامی نقاط شهری و روستایی از یک‌سو و از سوی دیگر، حرمت، قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا نمایند.
برخی از ویژگی های خاص رسانه‌ای مسجد عبارت است از:
1. پیام مسجد، همگانی بوده و اخبار خصوصی و محرمانه ندارد؛ به خلاف برخی رسانه‌ها.
2. مسجد، پیام منفی ندارد؛ به خلاف سایر رسانه‌ها که پیام منفی هم دارند.
3. پیام مسجد، موجب نفوذ در قلبها و افکار مخاطبین می‌شود؛ به خلاف اخبار رسانه‌ها.
4. پیام مسجد، میتواند انقلاب‌ساز باشد؛ ولی اخبار برخی رسانه‌ها انقلاب‌سوز است.
5. اخبار رسانه‌ها در روز بعد و یا حتی چند ساعت بعد کهنه می‌شود؛ به خلاف پیامهای مسجد.
6. در رسانه مسجد، اولویت با پیام دینی و تحت تأثیر احکام دین است؛ اما در اکثر رسانه‌ها اولویت با مسائل اقتصادی و سیاسی است.
7. پیام مسجد، ارشاد و هدایت است؛ به خلاف اخبار رسانه‌ها که اکثرا اطلاع‌رسانی است و احیاناً همراه با تخریب و گمراهی.
8. پیام‌دهنده در مسجد (امام) باید عادل و عالم باشد؛ به خلاف پیام‌دهنده در رسانه‌ها که شرط خاصی نداشته و هر کس میتواند در مقام پیام‌دهنده باشد.
9. پیام‌دهنده مسجد، مخاطب را می‌شناسد و طبق ظرفیت او پیام می‌دهد؛ ولی رسانه‌ها عمدتاً‌به هر گیرنده‌ای پیام می‌دهند.
10. نحوه پیام دادن در مسجد، شرایط و زمان خاص دارد؛ اما پیام سایر رسانه‌ها هیچ شرایط و زمان و مکان خاصی ندارد.
11. پیام مسجد آرامش‌بخش است؛ به خلاف سایر رسانه‌ها.
12. در طول تاریخ هیچ مسجدی، مخاطبین خود را از مسیر حق منحرف نساخته است؛ ولی رسانه‌ها معاویه را امیر و حضرت علی (علیه السلام) را کافر و امام حسین (علیه السلام) را خارجی معرفی کردند.
9. روانی، روحی
اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ‌ترین ابعاد زندگی انسان و آرامش یکی از گمشده‌های مهم بشر است که همواره در جستجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش نموده است.
قرآن کریم با جمله‌ای کوتاه و پرمغز، مطمئن‌ترین و نزدیک‌ترین راه را برای رسیدن به آرامش نشان داده و می‌فرماید: اَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛[15] «بدانید که یاد خدا آرامش‌بخش دلها است.»
همچنین می‌فرماید: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَه فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِمْ؛[16] « او کسی است که آرامش را در دلهای مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند. »
در بررسی آیات و روایات این نکته مهم بدست می آید که مسجد بهترین مکان برای آرامش قلبها و پناهگاهی برای زندگی پر تلاطم شهر به شمار می آید. آمار نشان دهنده آنست که آرام ترین انسانها از نظر روانی انسانهای مسجدی و افرادی که با دعا و نیایش مانوس می باشند، هستند و این بخاطر آنست که مسجد محل ذکر و یاد خداست و خود این مکان به انسان آرامش می دهد.
همچنین حضور مستمر در مسجد سبب می شود که انسان از دغدغه ها و مشکلات فردی و اجتماعی جدا شود و به منبع اصلی فیض الهی وصل شود این حالت روانی، سبب تفریح روح می گردد چنانکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عثمان بن مظعون می فرماید: فَإِنَّ سِیَاحَه أُمَّتِی الْمَسَاجِدُ[17] به یقین سیاحت [و تفریح] امت من در مساجد است.
امام صادق (علیه السلام) به مسلمانان سفارش می‌کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند؛ چنانچه می‌فرمایند: مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ: وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاه؛[18] «هنگامی که اندوهی از اندوههای دنیا یکی از شما را فرا گرفت، چه می‌شود که وضو گرفته به مسجد داخل شده و دو رکعت نماز بخوانید و در آن دو رکعت، خدا را خوانده و دعا نمایید؛ مگر نشنیده‌ای که خدا می‌فرماید: و با صبر و نماز یاری جویید».
بنابر این هیچ کس مجاز نیست این محیط آرامش و سکون را بر هم زده و موجب اضطراب و دلهره حتی یک کودک را فراهم نماید. به عنوان نمونه:
عدم توجه مدیریت مسجد سبب می شود برخی متولیان مسجد در ماه محرم و صفر همه مسجد را سیاه پوش کنند و مسجد را به حسینیه تبدیل نمایند به گونه ای که درون یکی از مساجد به مدت دو ماه خیمه عزا به پا شده بود و جز سیاهی چیزی از در و دیوار مسجد نمایان نبود. در حالی که این قبیل برنامه ها درون مسجد تاملاتی را به وجود می آورد از جمله آنکه:
1) در هیچ جایی از سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) سیاه نمودن مسجد سابقه ندارد.
2) با روحیه همه افرادی که به مسجد رفت و آمد دارند سازگار نیست و آرامش درونی برخی از افراد همچون کودکان، بیماران اعصاب و روان و برخی زنان باردار را بر هم می زند.
3) تاکید اسلام بر همراه داشتن زینت در مسجد، به خاطر آنست که انسان فطرتاً از زینت لذّت مىبرد و با زینت به مسجد رفتن، سبب ایجاد جاذبه و ترغیب عملى دیگران به آمدن در آنجاست. در حالی که سیاه پوش نمودن کامل مسجد سبب گریزان نمودن برخی افراد همچون کسانی که برای اولین بار در مسجد حاضر می شوند، می گردد.
بنابر این مناسب است به خاطر تعظیم شعائر و نیز رعایت روحیه برخی افراد، در ایام عزاداری نشانه های عزاداری مثل استفاده از کتیبه اشعار محتشم و یا چند پرچم سیاه استفاده شود و در ایام ولادت از پرچم-های سفید و سبز و چراغانی استفاده شود.
نکته مهم دیگری که لازم است مورد توجه قرار گیرد، گذاردن تابوت در حیات برخی مساجد روستایی است. این عمل موجب می شود برخی از افراد به خاطر ترس از تابوت، یا به طور کلی در مسجد حضور نیابند و یا با اضطراب و تشویش خاطر در مسجد حاضر شوند.
خلاصه آنکه باید اذعان نمود که عدم توجه مدیریت برخی مساجد به برخی مسائل، باعث شده است چهره مسجد که محیطی شاد و دلربا است، به عزا خانه و محیطی غم بار تبدیل شود چرا که از یک سو، هر از چند گاهی از طریق بلندگوی مسجد، فوت یکی از اهالی محل اعلام می گردد و همگان را برای تشییع جنازه دعوت می نماید، از سوی دیگر علاوه بر وجود تابوت در کنار مسجد، هر هفته مجالس ختم، هفت، چهلم و سالگرد همراه با پخش قرآن از بلندگوی مسجد پخش می شود و نه تنها بسیاری را از قرآن و مسجد دلزده می کند، که باید اعتراف نمود بسیاری را از همسایگی مسجد فراری داده است. با تأملی در این چند نکته می توان یکی از مهم ترین عوامل خلوت شدن برخی مساجد را دریافت و در اصلاح آن اقدام نمود.
آشنایی با کارکردهای مسجد به ما کمک می‌کند تا با بهره‌گیری از کم‌ترین امکانات در جهت جذب مؤمنین، مخصوصاً جوانان استفاده نموده و سپس از خداوند منان بخواهیم در کلام، عمل و فعالیت ما برکتی قرار دهد تا در نمازگزاران تأثیرگذار باشد. چنانچه بسیاری از مبلغین گرامی با برگزاری جلسات هفتگی برای جوانان باعث شده‌اند عده زیادی از جوانان جذب حوزه شوند یا جزء جوانان بسیار خوب و مورد تأیید در آن منطقه گردند.
ذکر این نکته ضروری است که تأثیر فعالیتهای فرهنگی ـ دینی معمولاً به درازا می‌کشد و نباید انتظار داشت آثار یک برنامه در مدتی کوتاه ظاهر گردد؛ بلکه به عنوان مثال می‌بینیم تلاش مردم به رهبری امام خمینی (ره) برای برپایی انقلاب پس از سالهای متمادی نتیجه بخشید و نظام اسلامی به ثمر نشست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. زمان جلسات اختصاصی با توجه به موقعیت کار و شرایط محل[مثل صبح، بعد از ظهر و قبل از نماز مغرب] قابل برنامه ریزی می باشد.
2. خَرَجَ[رسول الله](صلی الله علیه و آله) فَإِذَا فِی الْمَسْجِدِ مَجْلِسَانِ مَجْلِسٌ یَتَفَقَّهُونَ وَ مَجْلِسٌ یَدْعُونَ اللَّهَ وَ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ کِلَا الْمَجْلِسَیْنِ إِلَى خَیْرٍ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَدْعُونَ اللَّهَ وَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَتَعَلَّمُونَ وَ یُفَقِّهُونَ الْجَاهِلَ هَؤُلَاءِ أَفْضَلُ بِالتَّعْلِیمِ أُرْسِلْتُ ثُمَّ قَعَدَ مَعَهُم (المجموع 1/ 20؛ بحارالأنوار1/206)
3. الکافی1/32
4. آیین مسجد 2/ 27-28
5. صحیح بخاری، کتاب العلم، باب ما کان النبی (صلی الله علیه و آله) یتخولهم بالموعظة و العلم
6. آیین مسجد 2/63
7. وسائلالشیعه 8/ 287
8. اعلام عمومی و جمع آوری وسایل سالم و غیر مورد نیاز مردم و رساندن آن بدست نیازمندان، یکی از بهترین کارهایی است که می تواند در جهت رفع مشکل نیازمندان توسط مسجد انجام پذیرد.
9. دعوت از برخی پزشکان و مشاورین برای حضور هفته ای یک ساعت در مسجد و درمان صلواتی بیماران، اثر بسیاری در زندگی طبیب و نیز جذب مردم به نماز و مسجد خواهد داشت.
10. صحیفه امام 4/ 16
11. آیین مسجد 2/ 75- 81
12. تاریخطبری1/ 217
13. صحیفه امام13/ 21
14. سبلالهدى 10/ 118؛ إمتاعالأسماع 9/ 63
15. رعد/28
16. فتح / 4
17. عوالیاللآلی 3/ 292
18. مجمع البیان فی تفسیر القرآن 1/217
ی/701/ 903
ارسال نظرات