آداب مهمانی با تمرکز بر شب یلدا از دیدگاه آیات قرآن و روایات اسلامی

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، شب یلدا، به عنوان یکی از سنت‌های کهن ایرانی، نمادی از گردهمایی خانوادگی، صله رحم است. این شب که با آغاز زمستان مصادف می‌شود، در فرهنگ ایرانی-اسلامی فرصتی برای تقویت پیوندهای اجتماعی و خانوادگی فراهم می‌کند. اسلام، به عنوان دینی جامع، با سنت‌های فرهنگی که مخالف آموزه‌های الهی نباشند، مخالفتی ندارد و حتی آن‌ها را تأیید می‌کند، مشروط بر اینکه با اصول اخلاقی و عبادی همخوانی داشته باشند. در این یادداشت، آداب مهمانی را از دیدگاه آیات قرآن و روایات بررسی می‌کنیم و ارتباط آن را با شب یلدا تبیین می‌نماییم.

آداب مهمانی از دیدگاه آیات قرآن

قرآن کریم، به عنوان منبع اصلی اسلام، اصول کلی آداب مهمانی را در چندین سوره بیان کرده است. این آیات بر احترام به میزبان، ورود با اجازه، پرهیز از مزاحمت و رعایت حریم خصوصی تأکید دارند. برخی از آیات کلیدی عبارتند از: خداوند متعال در سوره نور، آیات ۲۷-۲۸: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّىٰ تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَىٰ أَهْلِهَا ۚ ذَٰلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ * فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فِیهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّىٰ یُؤْذَنَ لَکُمْ ۖ وَإِن قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا ۖ هُوَ أَزْکَىٰ لَکُمْ ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خانه‌هایی غیر از خانه‌های خود داخل نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام کنید. این برای شما بهتر است، شاید متذکر شوید. اگر کسی را در آن نیافتید، داخل نشوید تا به شما اجازه دهند؛ و اگر به شما گفته شد: بازگردید، بازگردید که آن برای شما پاکیزه‌تر است و خدا به آنچه انجام می‌دهید داناست). این آیات بر لزوم کسب اجازه برای ورود به خانه میزبان تأکید دارد و یکی از اصول اساسی آداب مهمانی است.

همچنین در سوره احزاب، آیه ۵۳ خداوند متعال می‌فرماید : «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَىٰ طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَٰکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ ۚ إِنَّ ذَٰلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنکُمْ وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ...» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خانه‌های پیامبر داخل نشوید مگر اینکه به شما برای غذا اجازه دهند، بدون اینکه منتظر آماده شدن آن باشید؛ اما هنگامی که دعوت شدید داخل شوید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید و به سخنان [غیر ضروری] ننشینید. این کار پیامبر را آزار می‌دهد اما از شما شرم دارد و خدا از حق شرم ندارد). اجازه گرفتن براى ورود به خانه‌ى ديگران، مخصوص خانه‌ى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيست، همان گونه كه در سوره‌ى نور مى‌خوانيم: «لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا» .

این آیه بر پرهیز از حضور بدون دعوت، خروج به‌موقع و عدم ایجاد مزاحمت برای میزبان دلالت دارد. این آیات نشان می‌دهند که مهمانی باید بر پایه احترام متقابل و پرهیز از مزاحمت باشد، که در شب یلدا – با تمرکز بر گردهمایی خانوادگی – می‌تواند به عنوان فرصتی برای عمل به این اصول تلقی شود.

آداب مهمانی از دیدگاه روایات

روایات اهل بیت(ع) جزئیات بیشتری در مورد آداب مهمانی ارائه می‌دهند. این روایات بر مهمان‌نوازی، پذیرایی شایسته، اجابت دعوت و پرهیز از تکلف تأکید دارند. برخی روایات کلیدی: رسول خدا(ص) می‌فرمایید: رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : أُوصِي الشاهِدَ مِن اُمَّتي والغائبَ أن يُجِيبَ دَعوَةَ المُسلِمِ ـ ولَو على خَمسَةِ أميالٍ ـ ؛ فإنّ ذلكَ مِن الدِّينِ. [ المحاسن : 2/180/1510 . ] پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : به حاضران و غايبان امّت خود سفارش مى كنم كه دعوت مسلمان را ـ گرچه از فاصله پنج ميل ـ بپذيرند ؛ زيرا اين كار جزو دين است . این حدیث بر اهمیت اجابت دعوت برای مهمانی تأکید دارد.

امام صادق(ع) نیز در روایتی میفرمایند: «من اشبع مؤمنا وجبت له الجنة» (هر کسی مؤمنی را سیر کند بهشت بر او واجب می‌شود).(الکافي ج ۲، ص ۲۰۰) این روایت ثواب پذیرایی از مهمان را برجسته می‌کند.

پیامبر اکرم(ص) نیز در روایت دیگری فرمودند: «اذا اراد اللّه بقوم خیراً، اهدی الیهم هدیه، قال و ماتلک الهدیة؟ قال: الضیف ینزل برزقه و یرتحل بذنوب اهل البیت» (هرگاه خداوند بخواهد خیر و خوبی به جمعیتی برساند، هدیه‌ای به سوی آنان می‌فرستد... آن هدیه، مهمان است که با روزی خود وارد می‌شود و هنگام رفتن، گناهان آن خانواده را به همراه می‌برد).(بحارالانوار: 75 / 460 (حدیث 14) باب 93. ) این حدیث مهمان را نعمتی الهی می‌داند. امام صادق(ع) در این زمینه فرمودند:  إذا دَخَلَ علَيكَ أخُوكَ فَاعرِضْ علَيهِ الطَّعامَ، فإن لَم يَأكُلْ فَاعرِضْ علَيهِ الماءَ، فإن لَم يَشرَبْ فاعرِضْ علَيهِ الوَضوءَ .[المحاسن : 2/190/1548 .]

امام صادق عليه السلام : هرگاه برادرت به خانه تو وارد شد، به او غذا تعارف كن ، اگر نخورد به او آب تعارف كن ، اگر آب ننوشيد وسايل دست شستن را برايش ببر . این روایت بر سادگی و سخاوت در پذیرایی دلالت دارد. همچنین، روایات بر پرهیز از به‌کارگیری مهمان در امور خانه، شروع غذا توسط میزبان و خروج مهمان پس از سه روز تأکید دارند.

ارتباط شب یلدا با آداب مهمانی اسلامی

شب یلدا فرصتی عالی برای عمل به آداب مهمانی اسلامی است، زیرا بر پایه صله رحم و گردهمایی خانوادگی بنا شده. اسلام با این سنت موافق است، زیرا زمستان را «بهار مؤمن» می‌داند: امام صادق(ع) فرمودند: «الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى صِیَامِه» (زمستان بهار مؤمن است؛ شب‌هایش طولانی است و به کمک آن شب‌زنده‌داری می‌کند، و روزهایش کوتاه است و به کمک آن روزه می‌گیرد). این روایت شب‌های طولانی زمستان را فرصتی برای عبادت می‌داند که در این شب‌های طولانی یکی از عبادات انجام صله رحم است، که با شب یلدا همخوانی دارد.

علاوه بر این، شب یلدا میتواند زمان باشد برای بیان احادیث اهل بیت و سخن گفتن از فضایل اهل بیت علیهم السلام. این نشان می‌دهد که شب یلدا می‌تواند بستری برای ترویج معارف اسلامی باشد، نه فقط جشن دنیوی. اسلام تأکید دارد که در چنین مراسمی از اسراف، لهو و لعب پرهیز شود و به جای آن، به هدیه‌دادن، بیان حکمت و تقویت روابط خانوادگی پرداخته شود.

در نتیجه‌ آداب مهمانی در اسلام بر پایه احترام، سخاوت و سادگی استوار است و شب یلدا می‌تواند نمادی عملی از این آداب باشد. با عمل به آیات و روایات، این شب نه تنها یک سنت فرهنگی، بلکه فرصتی برای کسب ثواب الهی و تقویت پیوندهای اجتماعی تبدیل می‌شود. پیشنهاد می‌شود در شب یلدا، علاوه بر میوه و آجیل، به قرائت قرآن، ذکر احادیث و دعا برای یکدیگر پرداخته شود تا با روح اسلامی همخوانی یابد.

حجت الاسلام حامد میرزاخان