بررسی انسان شناسی علم مدرن از منظر تفسیری علامه مصباح یزدی

به گزارش سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام سید علی حسنی عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره) در کرسی ترویجی «بررسی انسان شناسی علم مدرن از منظر تفسیری علامه مصباح یزدی» که در موسسه امام خمینی (ره) برگزار شد، اظهار کرد: تمدن نوین غرب، که ریشه در قدرت علمی خود دارد، توانسته است با توسعه علوم طبیعی و به ویژه علوم انسانی، چارچوب جدیدی برای زیست انسان و درک او از عالم هستی تعریف کند.

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره) بیان کرد: این علوم انسانی که به مثابه نرم‌افزار این تمدن عمل می‌کنند، بر مجموعه‌ای از مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و ارزش‌شناختی خاص خود استوارند که پذیرش این تمدن، مستلزم پذیرش بنیادین این پیش‌فرض‌هاست، امری که تولید علوم انسانی اسلامی را به یک ضرورت اساسی تبدیل می‌کند.

مدیر گروه ادیان موسسه امام خمینی (ره) ادامه داد: پرسش محوری تحقیق حاضر این است که آیا می‌توان علم مدرن را، با تمامی پیامدهای آن، پذیرفت یا خیر، و در صورت عدم امکان، مبانی انسان‌شناختی آن از منظر قرآن و تفسیر علامه مصباح یزدی چگونه ارزیابی می‌شوند.

حجت الاسلام حسنی گفت: این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با اتکا بر اندیشه‌های تفسیری علامه مصباح یزدی (ره)، به صورت خاص بر انتقاد از مبانی انسان‌شناختی علم مدرن تمرکز دارد و این مبانی، که شامل طبیعت‌گرایی، نفی غایت عالی، انسان‌محوری، فرد محوری، ماشین‌انگاری انسان و شی‌وارگی انسان است، از دیدگاه این مفسر برجسته، چالش‌های جدی را در ساختار معرفتی علم مدرن ایجاد می‌کنند.

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره) افزود: نکته اساسی این است که این مبانی، نه صرفاً فرضیات روش‌شناختی، بلکه جهان‌بینی‌هایی هستند که رابطه انسان با خدا، جهان و دیگر انسان‌ها را تعریف می‌کنند و لذا پذیرش آن‌ها، به معنای پذیرش یک پارادایم کاملاً سکولار و مادی است.

مدیر گروه ادیان موسسه امام خمینی (ره) عنوان کرد: این تحقیق با رویکردی تفسیری، این فرضیات اساسی علم مدرن را در چارچوب تفسیر موضوعی «معارف قرآن» علامه مصباح یزدی مورد سنجش قرار می‌دهد تا نقص‌ها و اشکالات بنیادین آن‌ها را آشکار سازد و نتایج نشان می‌دهد که تمامی این مفروضات، در پرتو آیات قرآن و تفسیر ایشان، قابلیت پذیرش ندارند و از نظر علمی و اعتقادی دچار اشکالات متعددی هستند و هدف نهایی، دست‌یابی به پاسخ روشنی است که بر اساس آن، ضرورت تولید علوم انسانی مبتنی بر جهان‌بینی اسلامی و نقد ریشه‌ای مبانی انسان‌شناختی رقیب، به شکلی مستند و قرآنی تبیین گردد.

حجت الاسلام حسنی اذعان کرد: فرآیند این کرسی بر مبنای یک رویکرد تحلیلی انتقادی استوار است که در ابتدا اصول زیربنایی انسان‌شناسی مسلط بر علم مدرن را استخراج کرده، و سپس با استفاده از چارچوب تفسیری علامه مصباح یزدی (ره) به نقد بنیادین این اصول می‌پردازد. این فرایند از یک چارچوب نظری تعریف‌شده آغاز شده و به یک نتیجه‌گیری مستند قرآنی ختم می‌شود.

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره) افزود: در مرحله نخست، به تبیین مبانی شش‌گانه انسان‌شناختی که زیرساخت نظری علوم انسانی مدرن را تشکیل می‌دهند، پرداخته می‌شود که این اصول عبارتند از طبیعت‌گرایی، نفی غایات عالی الهی، انسان‌محوری، فرد محوری، ماشین‌انگاری و شی‌وارگی انسان و این مرحله صرفاً توصیفی است و به تعریف دقیق هر یک از این مفاهیم در چارچوب رویکرد غالب تمدن غرب می‌پردازد. این اصول، مجموعاً یک «نرم‌افزار» فکری برای فهم انسان ارائه می‌دهند که پذیرش آن، مستلزم پذیرش کل ساختار جهان‌بینی غربی است.

وی ادامه داد: مرحله دوم، هسته اصلی پژوهش و فرآیند نوآورانه آن است؛ جایی که مبانی استخراج شده در بخش اول، به صورت یک به یک، تحت نقد و ارزیابی تفسیری علامه مصباح یزدی (ره) قرار می‌گیرند. این نقد بر اساس آیات قرآن و تفاسیر ایشان صورت می‌گیرد.

مدیر گروه ادیان موسسه امام خمینی (ره) با اشاره به نقد طبیعت‌گرایی یادآور شد: طبیعت‌گرایی ادعا می‌کند که تمام هستی منحصر به ماده و امور مادی است و امر مجردی وجود ندارد که این دیدگاه مستقیماً به نفی روح، امر مجرد، و جاودانگی انسان در تفکر اسلامی می‌انجامد و نقد علامه مصباح یزدی (ره) بر این مبنا استوار است که خالقیت خداوند برای نظام هستی و آفرینش انسان، خود دلیلی بر وجود خالق و در نتیجه نفی کفایت طبیعت برای تبیین کل هستی است.

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره) با اشاره به نقد نفی غایات عالی ابراز کرد: در علوم مدرن، اهداف انسان محدود به لذت‌های مادی و دنیوی تعریف می‌شود و در مقابل، علامه مصباح یزدی (ره) با استناد به آیات قرآن، هدف‌داری آفرینش را پذیرفته و غایت عالی و الهی را به عنوان هدف حقیقی و متعالی انسان معرفی می‌کنند، که این امر مستلزم نفی هر گونه هدف‌گذاری پست و صرفاً مادی است.

مدیر گروه ادیان موسسه امام خمینی (ره) ضمن تشریح نقد انسان‌محوری و فردمحوری اظهار کرد: محوریت یافتن تک‌تک انسان‌ها در تمام امور، ریشه در طبیعت‌گرایی دارد؛ زیرا در غیاب مبنای قدسی و الهی، انسان مادی تبدیل به یگانه معیار سنجش می‌شود و دیدگاه تفسیری ایشان، انسان‌محوری را که مبنایش طبیعت‌گرایی باشد، غیرقابل قبول می‌داند، زیرا این امر منجر به فراموشی مقام عبودیت و ربط انسان به خالق می‌شود.

حجت الاسلام حسنی ادامه داد: نقد ماشین‌انگاری و شی‌وارگی؛ این دو مفهوم که لازمه طبیعت‌گرایی و تقلیل‌گرایی هستند، انسان را همسان با سایر موجودات مادی و حاصل قانونمندی صرف ماده و حرکت می‌دانند که این دیدگاه، تفاوت کیفی میان انسان و حیوان را نادیده می‌گیرد. نقد بر این مبنا صورت می‌گیرد که انسان دارای ابعاد مجرد، اراده، و تکلیف است که او را از یک ماشین صرف متمایز می‌سازد.

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره) خاطرنشان کرد: در نهایت، فرایند پژوهش با جمع‌بندی نشان می‌دهد که پذیرش هر یک از این شش مبنا در چارچوب علم مدرن، مستقیماً با بنیادهای انسان‌شناسی قرآنی و تفسیری علامه مصباح یزدی (ره) در تعارض است و لذا مبانی انسان‌شناختی علم مدرن قابل پذیرش نیستند.