یادداشت؛
افق نوین نقش‌آفرینی حوزه علمیه
حوزه‌های علمیه در عصری قرار دارند که تحولات علمی، فناوری و اجتماعی با سرعتی بی‌سابقه رخ می‌دهد. پاسخ به مسائل نوپدید فقهی، نهادینه‌سازی آینده‌پژوهی و مواجهه علمی با تحولات جهانی، مسیر پیشروی حوزه را برای حفظ مرجعیت دینی و اثرگذاری اجتماعی هموار می‌کند.
به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، در عصری که تحولات علمی، فناوری و اجتماعی با سرعتی بی‌سابقه رخ می‌دهد حوزه‌های علمیه با چالشی تازه مواجه‌اند: چگونه می‌توانند هم‌پای تحولات نوین حرکت کنند و همچنان نقش مرجعیت فکری، اجتهادی و تربیتی خود را حفظ کنند؟ پاسخ به این سؤال نیازمند بازاندیشی در سه محور اساسی است: فقه نوپدید، آینده‌پژوهی و مواجهه علمی با تحولات جهانی. هر یک از این محور‌ها در عین اهمیت مستقل، در تعامل با دیگری قرار دارد و تصویر کلی از راهبرد آینده حوزه ارائه می‌دهد.
فقه نوپدید؛ پاسخگویی به مسائل تازه با رویکرد اجتهادی
فقه که همواره دینامیک و زنده بوده است امروز با مسائلی مواجه شده که در گذشته وجود نداشته‌اند و به همین دلیل نیازمند اجتهاد نوین‌اند. این دسته از مسائل را می‌توان تحت عنوان «مسائل نوپدید فقهی» طبقه‌بندی کرد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
فقه هوش مصنوعی: هوش مصنوعی به سرعت در حال تغییر عرصه‌های زندگی فردی، اجتماعی و اقتصادی است. از تصمیم‌گیری در پزشکی گرفته تا امور قضایی و نظامی، هوش مصنوعی امروز بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی بشر شده است. حوزه علمیه باید بتواند چارچوب‌های فقهی مرتبط با هوش مصنوعی را ارائه دهد مانند حدود مسئولیت اخلاقی و حقوقی تصمیمات ماشینی، استفاده مشروع از داده‌های شخصی، و ضوابط کاربرد هوش مصنوعی در امور اجتماعی و اقتصادی.
فقه فضای مجازی: گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی علاوه بر فرصت‌های بی‌سابقه، پرسش‌های اخلاقی، حقوقی و فقهی تازه‌ای پدید آورده است. موضوعاتی مانند مالکیت فکری در فضای دیجیتال، حریم خصوصی، قضاوت و مسئولیت محتوا، مسائل معاملات و قراردادهای آنلاین و حتی قواعد عبادت و مراودات اجتماعی در محیط مجازی، از جمله مسائل نوپدید فقهی هستند که حوزه باید نسبت به آن‌ها پاسخ ارائه کند.
فقه محیط زیست: بحران‌های زیست‌محیطی، تغییرات اقلیمی و آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های صنعتی و انسانی، یک ضرورت فقهی نوین ایجاد کرده است. پرسش‌هایی مانند حدود بهره‌برداری از منابع طبیعی، مسئولیت نسل‌های آینده، حقوق حیوانات و حفظ تنوع زیستی، نیازمند اجتهاد فقهی معاصر و مستدل هستند تا حوزه بتواند نقش پیشرو در تبیین مبانی اخلاقی و شرعی حفظ محیط زیست ایفا کند.
سایر موضوعات نوپدید: علاوه بر موارد فوق فقه حوزه باید به مسائلی مانند فناوری‌های نوین زیستی، علوم شناختی، تجارت‌های نوین مالی دیجیتال و حاکمیت داده‌ها نیز ورود کند. این مسائل به‌واسطه سرعت تغییرات و اثرگذاری گسترده، از جمله ضرورت‌های فوری برای پاسخگویی اجتهادی به شمار می‌آیند.
آینده‌پژوهی؛ حرکت حوزه «جلوتر از زمان»
یکی از نقاط قوت جوامع پیشرو توانایی آن‌ها در آینده‌نگری و پیش‌بینی تحولات است. حوزه علمیه نیز برای حفظ کارکرد راهبردی خود، نیازمند نهادینه کردن «آینده‌پژوهی» به عنوان یک دانش و مهارت است. آینده‌پژوهی فراتر از حدس و گمان مبتنی بر تحلیل روندها، شبیه‌سازی سناریوها و استخراج الگوهای ممکن است.
برای نهادینه کردن آینده‌پژوهی در بدنه حوزه چند اقدام لازم می‌تواند مؤثر باشد:
تأسیس مراکز مطالعاتی و پژوهشی مستقل: ایجاد واحدهای تخصصی که به شناسایی روندهای جهانی، فناوری‌های نوین، تحولات اجتماعی و فرهنگی و پیامدهای آن‌ها برای جامعه اسلامی بپردازند. این مراکز باید با زبان علمی، تحلیلی و مستند، راهکارهای عملی برای حوزه ارائه کنند.
آموزش و تربیت نسل جدید طلاب با مهارت آینده‌پژوهی: وارد کردن مفاهیم آینده‌پژوهی در سرفصل‌های آموزشی حوزه، همراه با آموزش ابزارهای تحلیلی، تحلیل داده و شبیه‌سازی روندها، به طلاب امکان می‌دهد برای مواجهه با مسائل آینده آماده باشند.
ترکیب اجتهاد و آینده‌پژوهی: حوزه باید توانایی داشته باشد که پیش‌بینی روندها را با مبانی اجتهادی ترکیب کند و بر اساس آن چارچوب‌های فقهی و راهبردی ارائه دهد. به این ترتیب، پاسخ‌های حوزه نه فقط واکنشی بلکه پیش‌نگرانه خواهد بود.
این اقدامات به حوزه امکان می‌دهد «جلوتر از زمان حرکت کند» و برای چالش‌های ۱۰ تا ۲۰ سال آینده، برنامه علمی و عملی داشته باشد.
مواجهه علمی و عملی با تحولات جهانی
در جهان امروز تغییرات گسترده‌ای در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و فناوری رخ می‌دهد که اثر مستقیم بر جامعه اسلامی و شیعی دارد. تغییرات اقلیمی، انقلاب‌های فناورانه، تغییرات در نظم جهانی و تحولات جمعیتی از جمله این موارد هستند. حوزه علمیه باید نسبت به این تحولات موضع علمی، فکری و عملی داشته باشد.
موضع علمی: حوزه می‌تواند با مطالعات تطبیقی و بین‌رشته‌ای، روندهای جهانی را تحلیل کند و اثرات آن بر جامعه اسلامی را پیش‌بینی نماید. به عنوان مثال، بررسی تأثیر فناوری‌های نوین بر سبک زندگی، ساختارهای اقتصادی و نهادهای اجتماعی، زمینه‌ساز ارائه پاسخ‌های فقهی و اخلاقی خواهد بود.
موضع فکری: حوزه باید با ارائه چارچوب‌های فکری مبتنی بر مبانی اسلامی، پرسش‌های اخلاقی و فلسفی تحولات جهانی را تحلیل کند. این رویکرد کمک می‌کند تا جامعه اسلامی در مواجهه با تغییرات، دچار بحران هویت یا سردرگمی نشود و نگاه روشن و مبتنی بر ارزش‌ها داشته باشد.
موضع عملی: مواجهه عملی حوزه با تحولات جهانی می‌تواند شامل تولید محتوا، سیاست‌گذاری آموزشی، مشاوره به نهادهای اجرایی و تربیت نیروی انسانی متخصص باشد. به‌طور مثال، ارائه راهکارهای شرعی برای بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی، تدوین الگوهای اسلامی در اقتصاد دیجیتال و فناوری‌های هوشمند، و حتی حضور فعال در مراکز علمی بین‌المللی، از جمله اقدامات عملی است.
نکته اصلی این است که سه محور یادشده از یکدیگر جدا نیستند و باید در تعامل با یکدیگر حرکت کنند. فقه نوپدید پاسخ اجتهادی به مسائل تازه است آینده‌پژوهی ابزار شناسایی و پیش‌بینی این مسائل است و تحلیل تحولات جهانی چارچوب ضرورت آن‌ها را نشان می‌دهد. هم‌افزایی این سه حوزه زمینه‌ساز شکل‌گیری یک حوزه علمیه پیشرو، مبتکر و اثرگذار خواهد بود.
برای نمونه مسائل فقهی مربوط به هوش مصنوعی تنها زمانی قابل حل است که روندهای فناورانه و اجتماعی مرتبط با آن به‌طور دقیق تحلیل شود (آینده‌پژوهی) و نیز تأثیرات جهانی فناوری‌های هوشمند بر جوامع اسلامی بررسی شود (تحولات جهانی). این ترکیب، پاسخ‌های اجتهادی معاصر، علمی و عملی به مسائل نوپدید ارائه می‌دهد.
جمع‌بندی
حوزه علمیه امروز در نقطه‌ای حساس و تعیین‌کننده قرار دارد. برای حفظ مرجعیت دینی و نقش اجتماعی خود لازم است به مسائل نوپدید فقهی ورود کند، آینده‌پژوهی را به عنوان یک مهارت راهبردی نهادینه کند و با تحولات جهانی برخورد علمی و عملی داشته باشد. این سه رویکرد نه تنها حوزه را از واکنش صرف به تغییرات نجات می‌دهد بلکه آن را به یک بازیگر فعال و پیشرو در عرصه‌های علمی، اجتماعی و فکری تبدیل می‌کند.
با این رویکرد حوزه می‌تواند همواره «جلوتر از زمان حرکت کند»، پاسخگوی نیازهای نسل امروز و فردا باشد و نقش محوری خود در تمدن نوین اسلامی را تثبیت نماید. اهمیت این مسیر در آن است که بدون آن حوزه در مواجهه با تحولات سریع جهانی، گرفتار عقب‌ماندگی و ناتوانی در پاسخگویی خواهد شد؛ اما با برنامه‌ریزی هوشمندانه در سه محور فوق می‌توان آینده‌ای روشن و اثرگذار برای حوزه و جامعه اسلامی رقم زد.
ارسال نظرات