مدیریت بحران در صحنه عاشورا

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، کاروان عاشورا تنها یک گروه جهادی نبود بلکه یک نهضت فراگیر و خانوادگی با پشتوانه رسانه‌ای و فرهنگی عمیق بود. حضرت زینب (س) و دیگر بانوان با بصیرت، صبر، خطابه و قدرت افشاگرانه خود، توانستند پیام عاشورا را از قتلگاه به متن تاریخ منتقل کنند. نقش‌آفرینی آنان نشان داد که مقاومت، تنها در میدان نبرد اتفاق نمی‌افتد، بلکه در مدیریت رسانه، جنگ روانی و انتقال پیام نیز معنا می‌یابد.

یکی از حساس‌ترین جنبه‌های عاشورا مدیریت بحران در مواجهه با شرایط غیرقابل پیش‌بینی و چندلایه است این مدیریت، توسط امام حسین (ع) در تمامی مراحل قیام اعم از زمان تصمیم‌گیری تا لحظه شهادت تجلی یافته است.

تحلیل تدابیر و رفتارهای امام حسین (ع) در مواجهه با بحران‌های سیاسی، اجتماعی، روانی و نظامی در جریان نهضت عاشورا، و استخراج درس‌های کاربردی مدیریتی برای دوران معاصر از نکاتی هست که در این جلسه بیان می‌کنیم.

تعریف بحران و ضرورت مدیریت آن

وضعیت پیش‌بینی‌نشده و تهدیدآمیز که اگر به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند منجر به خسارت‌های عمیق شود. در حوزه‌ فرهنگی ـ سیاسی، بحران شامل انحرافات ساختاری، حملات تبلیغاتی، نفاق اجتماعی و تهدید جانی است.

ضرورت مدیریت بحران در نهضت‌ها

هر حرکت تاریخی و نهضت اجتماعی یا سیاسی در مسیر خود با چالش‌ها و بحران‌های متعددی مواجه می‌شود. این بحران‌ها ممکن است ناشی از فشارهای داخلی، مشکلات سازماندهی، تفرقه‌های درونی، موانع بیرونی، یا حتی برخورد با نیروهای مخالف باشند. بنابراین، موفقیت و تداوم یک نهضت به‌هیچ‌وجه به حذف یا نادیده گرفتن این بحران‌ها وابسته نیست، بلکه اساساً به نحوه مدیریت و مواجهه صحیح با این بحران‌ها بستگی دارد.

بحران‌ها به‌مثابه نقاط عطفی در تاریخ نهضت‌ها عمل می‌کنند که اگر به‌درستی مدیریت شوند، می‌توانند به فرصتی برای بازسازی، اصلاح ساختارها و تقویت اتحاد درون‌گروهی تبدیل شوند. اما اگر بحران‌ها نادیده گرفته شوند یا مدیریت نادرستی بر آن‌ها اعمال شود، می‌توانند به انشقاق، ضعف و نهایتاً شکست نهضت منجر شوند.

مدیریت بحران در نهضت‌ها نیازمند تشخیص دقیق ریشه مشکلات، اتخاذ تصمیم‌های سریع و هوشمندانه، و ایجاد هماهنگی و همبستگی میان اعضا است. همچنین این مدیریت باید مبتنی بر انعطاف‌پذیری، تحمل شرایط سخت و دیدگاه‌های استراتژیک باشد تا بتواند نهضت را از مخاطرات عبور دهد و مسیر پیشرفت آن را هموار سازد.

در نتیجه، هر نهضتی که به دنبال موفقیت پایدار است باید اهمیت ویژه‌ای به مدیریت بحران قائل شود و آن را بخشی جدایی‌ناپذیر از فرآیند تحول و پیشرفت خود بداند.

بحران‌های پیش‌روی امام حسین (ع)

در مسیر قیام تاریخی امام حسین (ع)، مجموعه‌ای از بحران‌های پیچیده و چندجانبه وجود داشت که هرکدام به‌تنهایی می‌توانستند سرنوشت حرکت او را تحت تأثیر قرار دهند. این بحران‌ها را می‌توان در چهار دسته اصلی طبقه‌بندی کرد:

الف) بحران سیاسی

با به قدرت رسیدن یزید، دوران حکومت به شکلی کاملاً متفاوت از ارزش‌های اصیل اسلامی رقم خورد. خلافت که باید مبتنی بر شایستگی و امامت معنوی باشد، به سلطنت موروثی و قدرتی فاسد تبدیل شد. این وضعیت، زمینه‌ساز فشارهای سنگین برای گرفتن بیعت اجباری از امام حسین (ع) شد؛ بیعتی با فردی که نماینده فساد و دوری از اصول دینی بود و با ارزش‌های اسلامی به‌کلی در تضاد قرار داشت.

قـالَ الحُسَينُ عليه السلام: مِثْلى لايُبايِعُ لِمِثْلِهِ وَلكِنْ نُصْبِحُ وَتُصْبِحُونَ وَنَنْتَظِرُ وَتَنْتَظِرُونَ أَيُّنا أَحَقُّ بِالْخِلافَةِ وَالْبَيْعَةِ. حديث

امام حسين عليه السلام در جواب درخواست بيعت با يزيد فرمود: شخصى مثل من هرگز با كسى مثل او (يزيد) بيعت نمى كند، لكن ما و شما فردا كنيم و ببينيم كه كدام يك از ما به خلافت و بيعت شايسته تر است.(فتوح ابن اعثم ج 5، ص 14)

ب) بحران روانی ـ اجتماعی

از سوی دیگر، ریزش گسترده خواص و بزرگان جامعه که به دلیل ترس و مصلحت‌اندیشی از حمایت از امام حسین (ع) سر باز زدند، ضربه‌ای بزرگ بود. در فضای عمومی نیز ترس و دلهره موج می‌زد و تبلیغات منفی و مسموم علیه امام، جایگاه او را در میان مردم تضعیف کرده بود. علاوه بر این، بی‌تفاوتی عمومی نسبت به انحرافات دینی و فجایعی که در حال وقوع بود، به شدت شرایط را بحرانی‌تر ساخت.

ج) بحران نظامی

از لحاظ نظامی، امام حسین (ع) و یارانش با سپاه بزرگی به فرماندهی عمر بن سعد محاصره شدند. این نیروها دارای تجهیزات و امکانات برتر بودند و از نظر عددی نیز به شدت بر امام برتری داشتند.

بیشتر منابع معتبر ، شمار سپاهیان امام علیه السلام را ۷۲ نفر ، گزارش کرده اند. (الأخبار الطوال: ص ۲۵۶ ، بغية الطلب فى تاريخ حلب : ج ۶ ص ۲۶۲۸، البداية و النهاية: ج ۸ ص

۱۷۸ . نيز ، ر . ك : همين دانشنامه : ج۶ ص ۷۹ ح ۱۶۱۵ ـ ۱۶۱۷ و ص ۱۲۷ ح ۱۶۳۸ .) و شمار سپاهیان ابن سعد ـ که در گزارش های نسبتا معتبر آمده ـ ، عبارت است از : چهار هزار نفر (تاريخ الخلفاء : ص ۲۴۷ ، تاريخ اليعقوبى : ج ۲ ص ۴۳۲ )

در این شرایط دشوار، عدم دسترسی به منابع کافی، کمبود آب و تشنگی شدید، توان دفاعی امام و یارانش را به طور چشمگیری کاهش داد و فشارهای جسمی و روحی را بر آن‌ها مضاعف کرد.

د) بحران عاطفی ـ خانوادگی

نهایتاً، حضور زنان، کودکان و اهل‌بیت امام حسین (ع) در میدان خطر، بعدی عاطفی و خانوادگی به بحران‌ها افزود. نگرانی‌ها و دل‌نگرانی‌های امام نسبت به مصائب احتمالی که خانواده‌اش ممکن بود متحمل شود، بخش مهمی از این بحران را تشکیل می‌داد که هم از نظر روانی و هم از منظر مسئولیت انسانی و اخلاقی، بسیار سنگین بود.

مدیریت‌های امام حسین (ع) در مواجهه با بحران‌ها

مدیریت تصمیم‌گیری راهبردی

امام حسین (ع) در برابر فشارهای فراوان و تهدیدهای جدی، از بیعت با یزید سر باز زد و حاضر نشد اصول و ارزش‌های اصیل اسلامی را به خاطر منافع موقتی قربانی کند، حتی اگر به قیمت جان خود تمام می‌شد. تصمیم مهم هجرت از مدینه به مکه و سپس حرکت به سمت کوفه نیز بر اساس تحلیل دقیق و ارزیابی شرایط سیاسی و اجتماعی زمان اتخاذ شد تا بتواند پیام نهضت را به بهترین شکل ممکن گسترش دهد.

مدیریت اطلاع‌رسانی و افشاگری

امام حسین (ع) با استفاده از خطبه‌ها و سخنرانی‌های افشاگرانه در منی، مکه و مسیر حرکت به کربلا، پرده از فساد و انحراف حکومت یزید برداشت. (مقتل خوارزمى ، ج١، ص ١٨٨. مقتل عوالم ، ص ۵۴؛ نجمی، سخنان حسین بن علی(ع) از مدینه تا کربلا، ۱۳۸۱ش، ص۳۶۸ ) نامه‌نگاری‌های متعدد با مردم کوفه و بصره نیز به منظور روشن‌سازی حقیقت و دعوت آنان به حمایت از نهضت، نقش مهمی در جریان اطلاع‌رسانی داشت.

مدیریت منابع انسانی

امام حسین (ع) در انتخاب یاران خود توجه ویژه‌ای به وفاداری، بصیرت و تعهد آنان داشت، نه صرفاً به تعدادشان. در شب عاشورا نیز با مشورت گرفتن از یاران، اختیار تصمیم‌گیری را به آنان واگذار کرد تا به اراده و انتخاب نیروهای خود احترام بگذارد و انسجام تیمی را حفظ کند.

مدیریت عاطفی و خانوادگی

در لحظات سخت و پرتنش، امام با کلامی نرم و پرمعرفت، اهل‌بیت خود را آرام می‌کرد و به حفظ روحیه آنان اهمیت می‌داد. سفارش‌های ویژه به حضرت زینب (س) درباره مراقبت از کودکان و بانوان، نشان از حساسیت بالای امام نسبت به حفظ سلامت عاطفی و انسانی خانواده‌اش داشت.(یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۴۴؛ شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۲، ص)

امام حسین(ع) در شب عاشورا فرمودند: فَإِنِّي لَا أَعْلَمُ أَصْحَاباً أَوْفَى وَ لَا خَيْراً مِنْ أَصْحَابِي وَ لَا أَهْلَ بَيْتٍ أَبَرَّ وَ لَا أَوْصَلَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ، من یارانی بهتر و باوفاتر از اصحاب خودم و خاندانی نیکوکارتر و نزدیک‌تر از خاندان خودم سراغ ندارم.(الارشاد، ج۲، ص۹۱)

مدیریت اخلاقی و معنوی

امام حسین (ع) در شب و روز عاشورا، به انجام نمازهای پرمعنا و معنوی پرداخت و با حفظ کرامت انسانی خود و یارانش، حتی در مواجهه با دشمن، اصول اخلاقی را رعایت کرد.

عصر تاسوعا عمر بن سعد به لشکریان خود فرمان حمله داد. وقتی امام(ع) از نیت دشمن آگاه شد، به برادرش عباس فرمود:

«اگر می‌توانی آنها را راضی کن که جنگ را تا فردا به تأخیر اندازند و امشب را به ما مهلت دهند تا با خدای خود راز و نیاز کنیم و به درگاهش نماز بگزاریم. خدا می‌داند که من نماز و تلاوت قرآن را بسیار دوست می‌دارم.»(الطبری، تاریخ الطبری، ج۵، ص۴۱۷؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۹۱ و ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ص۵۷.)

در منابع نقل شده است که امام و یارانش در طول آن شب به نماز و دعا و استغفار مشغول بودند.(شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۹۴.)

از جمله این اصول می‌توان به خودداری از آغاز جنگ، دفن کردن دشمنان پس از شهادت و برخورد محترمانه با برخی دشمنان همچون حر اشاره کرد که نشان‌دهنده مدیریت اخلاقی و معنوی بی‌نظیر او بود.(بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۹۶. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۱۵۳)

با توجه به نکاتی که بیان گردید، امام حسین (ع) با تدبیری الهی، در برابر پیچیده‌ترین بحران‌ها، رفتارهایی دقیق، خردمندانه و اخلاقی داشت؛ همچنین مدیریت عاشورا نشان داد که حتی در شرایط شکست نظامی، می‌توان پیروزی معرفتی و تمدنی رقم زد. عاشورا الگویی جهانی برای مدیریت بحران‌هایی است که با دین، انسانیت و عزت گره خورده‌اند.

حامد میرزاخان