لزوم بازسازی نظام آموزش و مهندسی دقیق فرآیند اجتهاد/از نگاه سطحی به کارکرد اجتماعی طلاب پرهیز شود

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام محمد عشایری منفرد عضو هیأت علمی جامعه‌المصطفی(ص) العالمیة در نشست‌ «حوزه پیشرو و سرآمد» با موضوع بازخوانی انتقادی نظام آموزشی روش اجتهادی شیخ انصاری که در اندیشکده راهبردی مجتمع عالی تربیت مجتهد مدیر محمدیه برگزار شد، به تبیین چالش‌ها و آسیب‌های مهندسی آموزشی در نظام حوزه پرداخت.

وی در ابتدای سخنان خود با طرح این پرسش که  چرا باید توجه ما به جایگاه کتابهای درسی بیشتر از توجه به معلّم باشد، تصریح کرد: باید جایگاه عناصر مختلف به‌ویژه کتاب در نظام آموزشی به‌درستی روشن شود. متأسفانه در حال حاضر رابطه هدفمند بین کتاب، استاد، طلبه و نظام آموزشی نیاز به بازاندیشی دارد و همین امر سبب شده که فرآیند آموزش گاه به فعالیت‌هایی غیرمؤثر و سرگردان  بینجامد.

کتاب درسی فقط یکی از سه ابزار آموزش است، نه هدف

حجت الاسلام عشایری منفرد با تأکید بر اینکه «کتاب درسی باید در خدمت هدف آموزشی قرار گیرد نه آنکه به خودی خود هدف تلقی شود»، گفت: چنین به نظر می‌رسد کتابهای درسی که وسیله‌ای برای نیل به اهداف آموزشی هستند، گاه خودشان به هدف تبدیل می‌شوند در‌حالی که کتاب تنها پنجره‌ای به سمت افق علم است نه خود علم. در کنار این ابزار، طلبه و استاد نیز دو رکن دیگر از ارکان آموزش هستند. نقش طلبه در آموختن، در یک روند از قبل مهندسی شده، به تدریج و مقطع‌ به مقطع باید از صرف استماع منفعل به درجات بالاتری از "فعالیت در یادگیری" ارتقا یابد نه آن‌که از جامع‌المقدمات تا پایان درس خارج،  نقش اصلی طلبه همان استماع باشد.

وی افزود: شهید صدر و مرحوم مظفر نیز با تألیف کتاب‌هایی چون «حلقات یا اصول فقه»، به مهندسی آگاهانه‌ و هدف‌محورِ مسیر علم‌آموزی توجه داشتند و کتاب را پایان مسیر تلقی نمی‌کردند. ما نیازمند بازتعریف جایگاه کتاب در نسبت با هدف آموزش و تربیت مجتهدان آینده هستیم.

آموزش بدون هدف روشن و قابل سنجش، درجا دویدن است

حجت‌الاسلام عشایری منفرد در ادامه سخنان خود با اشاره به آسیب‌ عدم آمایش آموزشی و بی‌هدفی در فرآیند تحصیل، گفت: حرکت در فرآیند آموزش بدون هدف مشخص مانند راه رفتن بر روی تردمیل است؛ یعنی تلاشی فراوان با خروجی ناچیز. در برنامه‌ریزی علمی، آموزش نباید از پروش و تهذیب جدا شده  و به معاونت های مختلف سپرده شود بلکه به جای دوگانه‌سازی «آموزش و تهذیب» در معاونت ها به یک امر بسیط تحت عنوان «رشد» که همه این عناصر در آن لحاظ شده اندیشید و همه شئون رشد و ارتقای یک طلبه را از یک نقطه تدبیر و تمشیت کرد و به جای یک آیین‌نامه‌ی مشترک برای رشد همه طلاب، به شیوه‌های اصیل حوزوی که اقتضائی و موقعیت‌محور بود نیز اندیشید و پس از به‌روزرسانی همان شیوه اصیل حوزوی به اجرای تدریجی آن اهتمام ورزید.

وی با انتقاد از برخی نگاه‌های سطحی به کارکرد اجتماعی طلاب، تصریح کرد: در فهم کارکردهای هویت اجتماعی طلاب نباید گمان کرد هرآن‌چه که طلبه در کتب درسی حوزه می‌خواند باید بدون هیچ ضمیمه‌ای به یک نقش اجتماعی و تبلیغی او، ربط مستقیم و مباشر داشته باشد چرا که یکی از رسالت های مهم طلاب جلوگیری از اندراس معارف اهل بیت و علوم اسلامی یعنی فقه، تفسیر، کلام، اصول و فلسفه و... است. 

وی ادامه داد: در ایفای این رسالت، همین که طلبه علم فقه را می‌آموزد، بحث می‌کند، تدریس می‌کند و در این زمینه دست به پژوهش می‌زند، بخش مقدماتیِ رسالت خود را محقق کرده است. این بخش مقدماتیِ رسالت حوزه را نباید دست‌کم گرفت و ارزش آن را در ذهن و زبان طلاب و اساتید فروکاست. مگر نه این‌که مولایمان حضرت صادق علیه السلام به عنوان یکی از فضائل زراره و دیگر هم‌گنان او فرمود: «رحم اللّه زرارة بن أعين، لو لا زرارة و نظراؤه لاندرست أحاديث أبي عليه السّلام»؟ مگر نه آن‌که یکی از فضائل آنان را "امانتدارایِ امام باقر علیه‌السلام در حفظ فقاهت و انتقال آن به آیندگان" نامید (وَ أُمَنَاءُ أَبِي (ع) عَلَى حَلَالِ اللَّهِ وَ حَرَامِهِ)؟ پس نفس نقش‌آفرینی در حفظ و انتقال فقاهت به آیندگان، از منظر امام صادق علیه السلام یک فضیلت است که البته در کنار این مهم، باید هویت طلبگی و کارکردهای اجتماعی آن نیز بازتعریف و به‌روزرسانی شود تا در کاربردی کردن دانش فقه و ورود آن به عرصه تمدن و نظامات و سبک زندگی نیز قصور و تقصیری پدید نیاید. 

آیین‌نامه‌های ستادی نباید دست‌وپای مدیران صف را ببندد

حجت الاسلام عشایری منفرد با بیان نقش مهم ساختارهای صفی و ستادی در تدبیر و تمشیت نظام آموزشی حوزه گفت: کارهای صفی و ستادی اگر با مأموریت «رشد» تعریف نشوند، به ضد خود بدل می‌شوند. مدیران این بخش‌ها باید هم‌افزایی ایجاد کنند، نه مانع‌آفرینی. متأسفانه در برخی موارد، آیین‌نامه‌های بالادستی، به جای آنکه تسهیل‌کننده باشند، به مانعی برای خلاقیت و نوآوری مدیران صفّی تبدیل می‌شوند چندان‌که مدیر صفی ناگزیر می‌شود برخی از آیین‌نامه‌ها را دور بزند.

اجتهاد، پروژه‌ای زنده و پویاست

وی در پایان با جمع‌بندی مباحث خود اظهار داشت: روش اجتهادی شیخ انصاری هرچند در همه‌جای مکاسب حضور دارد اما حضور این روش یک حضور عریان نیست که بدون دخالت اساتید، برای فقه‌آموزان جوان آشکار شود. برای کشف و خواندن  سفیدی‌های لابلای سطور مکاسب بناچار باید به تربیت و تشویق استادانی پرداخت که بتوانند روش اجتهادی را از لابلای کلمات بیرون بکشند. بدون چنین استادانی، آموزش متون فقهی با تمرکز حداکثری بر روی عبارات و بدون توجه کافی به روش، موجب دور شدن از اهداف آموزشی خواهد شد.

حجت الاسلام عشایری منفرد خاطرنشان کرد: امروز رسالت حوزه در برابر چالش‌های تمدنی، حفظ جایگاه مرجعیت علمی و معرفتی است و این امر تنها از مسیر بازسازی نظام آموزش و مهندسی دقیق فرآیند اجتهاد ممکن است. طلبه‌ای که صرفاً به خواندن عبارات مکاسب اکتفا کند و وقتی عبارات را از جلوی چشمش برمی‌داری اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهد، نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای علمی و معرفتی جهان امروز باشد.