جشن و پایکوبی مردم به خاطر تعطیلی مجلس شورای ملی و سنا

انحلال مجلسین در اردیبهشت ۱۳۴۰ نه یک واقعه صرفا اداری یا تاکتیکی در چارچوب بازی قدرت، بلکه نشانه‌ای از یک بحران عمیق در نظم سیاسی پهلوی دوم بود؛ بحرانی که ریشه در فروپاشی مشروعیت نهادهای حاکم و ناسازگاری ساختار سلطنت متمرکز با آرمان‌های ملت برای حاکمیت ملی و عدالت اجتماعی داشت.

در دهه‌ ۱۳۳۰ و پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ساختار سیاسی ایران به‌شدت امنیتی، وابسته و استبدادی شد. کودتا که با حمایت مستقیم ایالات متحده و بریتانیا علیه دولت ملی دکتر محمد مصدق صورت گرفت، پیامدهایی بلندمدت برای فضای سیاسی کشور در پی داشت. مهم‌ترین آن‌ها، انهدام فضای دموکراتیک نوپا و وابستگی آشکار ساختار سیاسی کشور به خواست و حمایت قدرت‌های بیگانه بود. از آن زمان به بعد، مجلسین (ملی و سنا) به نهادهایی نمایشی و فاقد استقلال تبدیل شدند. نمایندگان اغلب درنتیجه انتخابات هدایت‌شده از سوی دستگاه‌های امنیتی و در چارچوب منافع دربار و ارتش انتخاب می‌شدند.

در چنین فضایی، اعتماد عمومی به‌کلی از میان رفت. دولت شریف امامی، که در اواخر دهه ۳۰ به قدرت رسید، به‌رغم ادعای میانه‌روی، نه‌تنها نتوانست از دام فساد ساختاری و ناکارآمدی اداری بیرون آید، بلکه با دستکاری آشکار در انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی، موجی از نارضایتی را برانگیخت. در این انتخابات، بسیاری از مردم از رای دادن صرف‌نظر کردند و در تهران و شهرستان‌ها اعتراضات گسترده‌ای به ساختار انجمن‌های نظارت و مهندسی نتایج انتخابات شکل گرفت.

در چنین شرایطی، شاه که هم‌زمان زیر فشار شدید ایالات متحده برای انجام اصلاحات و بازسازی ساختارهای سیاسی ( به‌ویژه در قالب سیاست «اصلاحات از بالا» در دوران جنگ سرد) قرار داشت، با نخست‌وزیری علی امینی موافقت کرد؛ سیاستمداری که نه از دربار بود و نه محبوب ملت، اما به‌ واسطه روابط نزدیکش با آمریکایی‌ها، از دید قدرت‌های خارجی فردی قابل اعتماد برای «مدیریت بحران» تلقی می‌شد.

علی امینی، برای پذیرش نخست‌وزیری، دو شرط تعیین کرد: اختیارات فوق‌العاده اجرایی و انحلال مجلسین. این درخواست، اگرچه درظاهر نشانه‌ای از قدرت‌طلبی امینی تلقی می‌شد، ولی درواقع اعترافی ضمنی بود به این‌که مجلسین موجود نه‌تنها ابزار حل بحران نیستند، بلکه خود بخشی از مسئله‌اند.

از این‌ رو، وقتی در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۴۰، فرمان انحلال مجلسین به امضای شاه رسید، با واکنش غیرمنتظره‌ای مواجه نشد، بلکه برعکس، در سراسر کشور (از دانشگاه‌ها تا بازار و محافل مردمی) با استقبال، شادی و حتی جشن و پایکوبی همراه شد. گزارش روزنامه اطلاعات در همان برهه که به‌وضوح بازتاب‌دهنده فضای عمومی آن روزهاست، تصویری نادر از پیوند اعتراض و امید را به نمایش می‌گذارد. این گزارش نشان می‌دهد که دانشجویان و مردم نه‌تنها انحلال پارلمان را گامی به پیش تلقی کردند، بلکه آن را به‌مثابه پایان نمادین سلطه قدرت‌های فاسد و فرصت جدیدی برای احیای «اراده ملت» دانستند.

در دانشگاه‌ها، شعارهای نشاط‌‌آور، سرودهای اعتراضی  فضایی کم‌سابقه از پیوند سیاست و جامعه رقم زد. شعارها علیه «نمایندگان فاسد» و آتش‌افروزی‌های نمادین دانشجویان نیز حاکی از خشم انباشته‌شده‌ای بود که سال‌ها سرکوب شده بود.

اما این شور و شعف دیری نپایید. علی‌رغم وعده‌های اولیه، علی امینی نتوانست اصلاحات ساختاری را پیش ببرد و با فشارهای فزاینده شاه، ارتش و حتی آمریکایی‌ها، در تیر ۱۳۴۱ استعفا داد. انتخابات آزاد همچنان برگزار نشد و مجلس شورای ملی پس از حدود یک سال و نیم تعطیلی، در آذر ۱۳۴۱ با ترکیب جدید اما همان روند فرمایشی، بازگشایی شد.

گزارش روزنامه اطلاعات (۲۰ اردیبشهت ۱۳۴۰):

مردم از انحلال مجلسین شاد و مسرورند

دیشب، به‌ محض آن‌که خبر انحلال مجلسین سنا و شورای ملی منتشر شد، شور و شعفی در میان مردم پدید آمد. در هر محفلی، مردم رضایت و خرسندی خود را ابراز می‌کردند و دیشب و امروز در همه‌جا سخن از انحلال پارلمان بود.

چراغانی در شهرستان‌ها

گزارش‌های تلفنی خبرنگاران ما از شهرستان‌ها حکایت از آن دارد که به‌ محض پخش خبر صدور فرمان شاهنشاه مبنی بر انحلال مجلسین از رادیو ایران، شور و شعف زایدالوصفی در میان مردم ایجاد شد.

در برخی از شهرستان‌هایی که مقدمات اخذ رأی فراهم شده بود و مردم نیز نسبت به ترکیب انجمن‌های نظارت اعتراض داشتند، این شور و هیجان به‌مراتب شدیدتر بود. مردم دسته‌دسته خبر انحلال مجلسین را به یکدیگر می‌دادند و تبریک می‌گفتند.

خبرنگاران ما اضافه می‌کنند که در حال حاضر در محلات مختلف شهر، مردم در حال آماده‌سازی جشن و چراغانی به‌مناسبت انحلال مجلسین هستند و همگان از این اقدام ابراز خوشحالی می‌کنند.

دانشجویان تبریک می‌گویند

امروز صبح، دانشجویان دانشگاه تهران نیز با شادی و شعف واکنش نشان دادند. در گوشه و کنار دانشکده‌ها و خیابان‌های دانشگاه، دانشجویان دختر و پسر گردهم آمده و درباره انحلال مجلس شورای ملی و سنا گفت‌وگو می‌کردند.

دانشجویانی که از ساعات ابتدایی صبح به دانشگاه آمده بودند، هر یک نسخه‌ای از فوق‌العاده روزنامه‌ها را در دست داشتند. جمعیت دانشجویان به‌تدریج افزایش یافت و در مقابل دانشکده ادبیات تجمع کردند. آن‌ها با سر دادن شعارهایی مانند «زنده باد اتحاد دانشجویان» و خواندن اشعار نشاط‌‌ آور، احساسات خود را ابراز می‌داشتند.

رقص و پایکوبی

ساعت ۹:۳۰ صبح، تعداد زیادی از دانشجویان در دانشگاه تجمع کردند و کاروانی از شادی و سرور به‌راه انداختند. این کاروان از مقابل دانشکده ادبیات حرکت کرد و دانشجویان دختر و پسر هنگام عبور از خیابان‌های دانشگاه به رقص و آواز پرداختند.

آن‌ها ترانه‌هایی چون «رفتم که رفتم» و «اگر بار گران بودیم و رفتیم» را می‌خواندند. در هر چهارراه، یکی از دانشجویان روی شانه‌های دوستانش می‌رفت و اعلام می‌کرد: »امروز دانشجویان ایران به آرزوی دیرینه خود رسیدند و موفق شدند کسانی را که پول و خون ملت را می‌خوردند، از کار برکنار کنند.«

پس از هر سخنرانی، صدای فریادهای شادی از دانشجویان بلند می‌شد.

تا ساعت ۱۰ صبح، این جمع پس از عبور از مقابل همه دانشکده‌ها متفرق شده و به کلاس‌های درس بازگشتند. اما در ساعت ۱۰:۳۰ مجددا در مقابل درِ ورودی دانشگاه تجمع کردند و شادی را از سر گرفتند. آن‌ها در حالی‌که آوازهای نشاط‌ آور می‌خواندند، به‌ سمت دانشکده دندانپزشکی حرکت کردند.

در آن‌جا چند نفر از دانشجویان بالای پله‌های دانشکده رفته و شعارهایی علیه وکلای سابق مجلس شورای ملی سر دادند.

دانشگاه، یکپارچه آتش

در میان رقص و پایکوبی، آواز و شعار، ناگهان شعله‌هایی از چند نقطه دانشگاه زبانه کشید و سراسر محوطه دانشگاه را روشن کرد. دانشجویان با روشن کردن آتش و سردادن شعار «این آتش، خشم ملت است» به اعتراض خود رنگ تازه‌ای دادند.

پس از توقفی کوتاه مقابل دانشکده پزشکی، کاروان به‌سمت دانشکده داروسازی به‌راه افتاد.

تا ساعت ۱۲:۳۰ ظهر، مراسم جشن و سرور دانشجویان به پایان رسید و آن‌ها به منازل خود بازگشتند.

بازار

امروز بازار تهران حال‌و‌هوای خاصی داشت. بازاریان از ساعات ابتدایی صبح با چهره‌های باز و شاد بر سر کار حاضر شدند. یکی از تجار معروف بازار در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار داشت:
«انحلال مجلسین اقدامی بجا و بموقع بود. اگر دولت در انتخابات آینده دخالت نکند، اعتماد عمومی افزایش خواهد یافت»

در بازار زرگرها، بازار بزرگ، چهارسوق‌های بزرگ و کوچک و سرای‌های بازار، مردم از انحلال مجلسین صحبت می‌کردند و کسب‌وکار عملا راکد شده بود.

یکی از مغازه‌داران گفت: «علاقه وافر مردم بازار به اصل آزادی و انتخابات قانونی و آزاد، موجب آغاز مبارزه آن‌ها شد. انحلال مجلسین امروز آن‌ها را به پیروزی نهایی امیدوار کرد.»

بازاریان با چهره‌هایی شاد و خندان، به‌محض دیدن یکدیگر، یکدیگر را در آغوش می‌گرفتند، می‌بوسیدند و تبریک می‌گفتند.