صدسالگی حوزه، فرصتی برای تدوین منشور دوم روحانیت/ لزوم بهره گیری از ظرفیت‌های حوزه برای پاسخ به نیاز‌های جامعه

به گزارش خبرنگار سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، آیت‌الله عباس کعبی عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری در نشست «حوزه و نظام؛ صد سال جهاد و اجتهاد، چالش‌ها و فرصت‌ها» از سلسله نشست‌های «حوزه تمدن‌ساز در گذار به سده دوم» که روز یکشنبه در خبرگزاری رسا برگزار شد، با اشاره به مجاهدت‌های بزرگانی چون حاج شیخ عبدالکریم حائری و آیت‌الله بروجردی در دوران انقلاب اسلامی، تأکید کرد: امروز در دوره ولایت فقیه، تقویت پیوند حوزه با عرصه‌های حکمرانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری خاطرنشان کرد: صد سالگی بازتأسیس حوزه علمیه می‌تواند نقطه عطفی برای اقدامات راهبردی آینده باشد و از این فرصت باید برای تدوین منشور دوم روحانیت استفاده کرد.

آیت‌الله کعبی با ابراز امیدواری نسبت به آینده حوزه‌های علمیه و گام‌های مؤثر در مسیر تحقق تمدن اسلامی، تأکید کرد: باید با واقع‌بینی به چالش‌های پیش‌رو توجه کرده و در جهت تقویت جایگاه اجتهاد و جهاد علمی حرکت کرد.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری با اشاره به ضرورت نگاه راهبردی به تحولات حوزه‌ی علمیه، اظهار داشت: امروز می‌خواهم از زاویه‌ای متفاوت به موضوع نگاه کنم، زاویه‌ای که آن را «محرک‌های راهبردی حوزه‌ی علمیه‌ی قم در نسبت با نظام اسلامی» می‌نامم.

وی با اشاره به ادبیات راهبردی رایج در تحلیل تحولات کلان افزود: در این ادبیات از عواملی که موجب حرکت و تحول می‌شوند با عنوان «پیشران» یاد می‌شود؛ همانند لوکوموتیوی که قطار را به حرکت درمی‌آورد. به باور بنده در صدر این پیشران‌ها نظریه‌ی «جهاد تمدنی» قرار دارد.

آیت‌الله کعبی تصریح کرد: این نظریه که حاصل پنج سال تدریس و کار علمی است می‌تواند زمینه‌ساز تحول در علوم انسانی و الگویی برای طراحی پیشرفت اسلامی باشد. آثار این نظریه هم در حکمرانی داخلی هم در عرصه‌ی اجتماعی و هم در روابط بین‌الملل قابل مشاهده خواهد بود.

تأکید بر اصول راهبردی در بازتأسیس حوزه

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان با اشاره به اهمیت بازتأسیس حوزه‌ی علمیه، به‌ویژه حوزه‌ی خواهران، گفت: در این مسیر باید اصول راهبردی کلان همچون توحید، عدالت، کرامت انسان، علم، ایمان، عقلانیت و معنویت محور قرار گیرند. این مفاهیم ریشه در نظام معرفتی اسلامی دارند و در قالب انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی متبلور شده‌اند.

وی در ادامه با دسته‌بندی سه نوع جهاد مورد نیاز حوزه، اظهار داشت: نخستین نوع، «جهاد مرزبانی و دیده‌بانی دین» است که به معنای تعمیق معرفت دینی بر پایه‌ی اجتهادی اصیل، پاسخ‌گو و زنده است. به‌نظر بنده تنها مجتهدی جامع‌الشرایط می‌تواند در عصر غیبت نقش سخنگوی دین را ایفا کند.

آیت‌الله کعبی با اشاره به پیوند میان اجتهاد و جهاد در آیه‌ی تفقه در دین گفت: فهم عمیق دین در انزوا به‌دست نمی‌آید بلکه با حضور در میدان جهاد علمی و اجتماعی حاصل می‌شود. اجتهاد زنده، اجتهادی است که از کتابخانه فراتر رود و در میدان، خود را نشان دهد.

وی افزود: اجتهادی که ریشه در معارف دینی داشته و با اقتضائات زمانه هماهنگ باشد، بن‌بست‌شکن است و اجازه نمی‌دهد نظام اسلامی دچار بحران فکری یا فقهی شود.

تبلیغ دین، وظیفه ذاتی مجتهدان است

نماینده مجلس خبرگان رهبری با تأکید بر پیوند اجتهاد میدانی با تبلیغ دین خاطرنشان کرد: یک مجتهد باید خود حامل پیام الهی باشد. همان‌گونه که قرآن می‌فرماید: « الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا». بنابراین سطح تبلیغ باید متناسب با سطح اجتهاد ارتقاء یابد.

آیت‌الله کعبی در ادامه سخنان خود با اشاره به تأکید رهبر معظم انقلاب بر جایگاه تبلیغ در حوزه علمیه اظهار داشت: رهبر معظم انقلاب در یکی از جلسات تصریح کردند که «تبلیغ در حوزه، اولویت اول است» و از بزرگان فقاهت که خود مبلغان مؤثری بودند، مثال‌هایی ذکر فرمودند. بر این اساس تبلیغ نباید امری سطحی یا جدا از اجتهاد تلقی شود بلکه باید با اجتهاد میدانی و اندیشه‌ورزانه پیوندی عمیق داشته باشد.

وی در تبیین دومین پیشران راهبردی حوزه علمیه، به نظریه «جهاد تمدنی» اشاره کرد و گفت: این نظریه سه ضلع اصلی دارد که در کنار یکدیگر سازنده‌ی الگوی جهاد تمدنی هستند، نخست جهاد تبیینی: مرحله‌ای است پس از تولید اندیشه توسط مجتهدان، که در آن باید تبیین‌گرانی توانمند به بازآفرینی، پالایش و ارائه این معارف با زبان هنری و متناسب با مخاطبان مختلف جامعه بپردازند. دوم جهاد میدانی: حضور فعال در میدان مقابله با دشمن و خنثی‌سازی توطئه‌ها در عرصه‌های گوناگون. این جهاد شامل جهاد فرهنگی برای تعمیق ایمان و تولید عمل صالح، جهاد اقتصادی برای مقابله با تحریم‌ها و پیشبرد سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، جهاد سیاسی و دیپلماسی برای مقاومت در برابر سلطه و تولید قدرت بازدارنده در سطح بین‌المللی است و جهاد مرزبانی و دیده‌بانی دین که پیش‌تر به تفصیل مورد بحث قرار گرفت.

وی افزود: این سه ضلع با یکدیگر الگویی جامع را برای تحقق تمدن نرم اسلامی فراهم می‌کنند؛ الگویی برآمده از معارف اهل بیت(ع) و بازتولیدشده در بستر انقلاب اسلامی که به موتور محرک گفتمان مقاومت، عدالت‌گستری و امت‌سازی تبدیل شده است.

آیت‌الله کعبی در ادامه با اشاره به پیشران سوم، آن را «پیشواز معرفتی» نامید و تصریح کرد: منظور از پیشواز معرفتی، طراحی خط‌مشی‌های کلان در نظام اسلامی بر پایه اجتهادی عمیق، نظام‌مند و سازمان‌یافته است؛ خط‌مشی‌ای که بتواند سیاست‌ها، اهداف و مأموریت‌های نظام را جهت‌دهی کرده و به حل مسائل واقعی جامعه منجر شود.

وی با تأکید بر اینکه آغاز این حرکت از فقه است، اظهار داشت: توقف در فقه فردی کافی نیست؛ ما نیازمند توسعه‌ی اجتهاد به سطوح کلان، اجتماعی، تطبیقی و نهادی هستیم - اجتهادی که بتواند حکم واقعی الهی را کشف کرده در صحنه‌ی اجتماعی جاری شود و روابط انسانی را در حوزه‌هایی مانند خانواده، اقتصاد، آموزش و فرهنگ تنظیم کند.

ضرورت بهره‌گیری از علوم معاصر با رویکرد اسلامی

وی همچنین با اشاره به لزوم بهره‌برداری از ظرفیت علوم معاصر در طراحی نظام‌های مختلف گفت: البته این استفاده باید در چارچوب اهداف و ارزش‌های نظام اسلامی باشد. در غیر این‌صورت ممکن است به انحراف از مسیر تمدنی اسلامی بینجامد.

آیت‌الله کعبی با اشاره به تجربه‌ی تمدن غرب در تولید علوم انسانی افزود: در تمدن غرب علوم انسانی در بستر قدرت سیاسی و بر اساس ساختارها و نهادهای اجتماعی ویژه شکل گرفتند. نتیجه‌ی این روند ایجاد یک گفتمان هژمونیک و تولید تمدن مادی بود.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: ما نیز برای تحقق تمدن اسلامی نیازمند نظام معرفتی غنی و ریشه‌دار هستیم؛ نظامی که بتواند پایه‌ی شکل‌گیری علوم انسانی اسلامی شود و از فقه فردی عبور کرده و به سمت «فقه نظام» حرکت کند.

وی در ادامه سخنان خود تحول در فقه را یکی از مهم‌ترین محورهای این مسیر دانست و گفت: باید فقه را با واقعیت‌های اجتماعی پیوند زد و از دل آن نظام‌های فقهی منسجم و پاسخ‌گو برای حکمرانی اسلامی تولید کرد. ایجاد حوزه‌های تخصصی همچون فقه اقامه‌ی دین، فقه سلامت، فقه تعلیم و تربیت و فقه روابط بین‌الملل بخشی از الزامات این تحول بنیادین است.

فقه روابط بین‌الملل، بستری برای نظریه‌پردازی جهانی

آیت‌الله کعبی در ادامه سخنان خود تأکید کرد: امروز با پشتوانه‌ی انقلاب اسلامی امکان نظریه‌پردازی در عرصه‌ی فقه روابط بین‌الملل فراهم شده است. نظریه «جهاد تمدنی» این ظرفیت را دارد که در سطح نظریه‌های جهانی مطرح شود و حتی با دیدگاه‌هایی مانند «واقع‌گرایی تهاجمی» مقایسه گردد.

وی تصریح کرد: باید به بررسی تفاوت‌ها و شباهت‌های این نظریه‌ها پرداخت و بر اساس اصولی چون عزت، حکمت و مصلحت، چارچوب نظریه‌ی بومی و اسلامی روابط بین‌الملل را ترسیم کرد.

آیت‌الله کعبی با اشاره به پیشران چهارم راهبردی، نقش ولایت فقیه را در چند بعد تبیین کرد: نهادی: ولی فقیه در رأس ساختار سیاسی و حقوقی جمهوری اسلامی قرار دارد و نقش هدایت‌گر نظام به سوی اهداف بلند تمدنی را ایفا می‌کند. محتوایی: این نظریه برآمده از اجتهادی اصیل است و با بهره‌گیری از منظومه‌ی فکری رهبر معظم انقلاب، می‌تواند روابط داخلی و خارجی را به‌شکلی واقع‌گرایانه سامان دهد. نیروساز: تربیت مدیران تراز انقلاب اسلامی نه‌تنها در نهادهای آموزشی بلکه در میدان عمل و در پرتو تبعیت از ولایت شکل می‌گیرد. سه عنصر جهاد، اجتهاد و ولایت در کنار هم فرآیند نیروسازی در نظام اسلامی را رقم می‌زنند.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری افزود: ولایت فقیه استمرار امامت اهل بیت(ع) در عصر غیبت است و با اتکا به مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی نقش دیده‌بان راهبردی و مرزبان معرفتی را ایفا می‌کند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود پیشران هویتی را مورد اشاره قرار داد و گفت: حوزه‌های علمیه باید به مراکز اقامه‌ی دین، تولید اندیشه، تبلیغ جهانی و مرجعیت علمی بین‌المللی تبدیل شوند. این هدف با تقویت روابط فعال با حوزه‌های علمیه جهان تشیع و مراکز علمی اهل سنت محقق می‌شود.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری افزود: از این طریق می‌توان گفتمان اسلام ناب محمدی(ص)، معارف اهل بیت(ع)، عدالت، مقاومت و معنویت را در سطح افکار عمومی جهان ترویج داد و بر نخبگان فکری جهان تأثیر گذاشت.

وی قم را به‌عنوان پیشران هویتی این جریان معرفی کرد و یادآور شد: در موضوع زن نیز رهبر معظم انقلاب الگویی متعهد از زن مسلمان ارائه کرده‌اند؛ زنی که هم خانواده‌محور است و هم در عرصه‌های اجتماعی و مدیریتی نقش‌آفرینی می‌کند. انقلاب اسلامی توانسته این دو عرصه را در عمل با هم جمع کند.

ظرفیت مردمی حوزه و انقلاب، سرمایه‌ای برای امت‌سازی

آیت‌الله کعبی در ادامه با معرفی پیشران پنجم بر نقش ظرفیت مردمی انقلاب اسلامی تأکید کرد و گفت: انقلاب اسلامی که بازتاب‌دهنده اسلام ناب و مکتب اهل بیت علیهم السلام بر اساس فطرت انسانی است، امروز نفوذی جهانی دارد و حتی برخی از جوامع غیرمسلمان نیز جذب آن شده‌اند.

وی همچنین به مشارکت جهانی در جریان‌هایی مانند طوفان الاقصی اشاره کرد و گفت: آزادی‌خواهان جهان امروز در کنار جبهه تمدنی انقلاب اسلامی قرار گرفته‌اند. این ظرفیت باید از طریق سازمان‌دهی اجتماعی و شبکه‌سازی فرهنگی تقویت شود.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری تأکید کرد: حوزه‌های علمیه باید با بدنه‌ی انقلابی جامعه از جمله بسیج، هیئت‌ها، طلاب جهادی و مبلغان بین‌المللی ارتباط مستحکم‌تری برقرار کنند.

وی مناسک دینی نظیر عاشورا، اربعین، اعتکاف، دعا، انتظار، نماز جماعت و نماز جمعه را ابزارهایی مؤثر برای تقویت این پیوند دانست.

آیت‌الله کعبی با یادآوری توصیه‌ی رهبر معظم انقلاب درباره حج اظهار داشت: حج تنها فریضه‌ای است که در تمام ابعادش دارای ویژگی‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است و باید از این ظرفیت بی‌نظیر برای گفتمان‌سازی جهانی اسلام بهره‌برداری شود.

آیت‌الله کعبی بر ضرورت نقش‌آفرینی مؤثرتر حوزه‌های علمیه در لایه‌های مردمی و فرهنگی جامعه تأکید کرد و گفت: حوزه‌ها باید بیش از گذشته ظرفیت‌های خود را در مسیر سامان‌دهی انقلاب اسلامی به کار بگیرند. این حضور باید ساختاری، هدفمند و با تکیه بر نیازهای واقعی مردم طراحی شود.

تحول زیرساختی؛ پیش‌نیاز تحقق نقش تمدنی حوزه

وی در ادامه، از «تحول زیرساختی در نظام آموزشی و پژوهشی» به‌عنوان ششمین پیشران راهبردی یاد کرد و افزود: این تحول باید هم در محتوای آموزشی و هم در روش‌های تدریس در عین وفاداری به سنت‌های اصیل اجتهادی صورت گیرد.

آیت‌الله کعبی ساختار آموزشی مطلوب را سه‌لایه دانست: 1- سطح پایه‌ای و مردمی برای ارتباط مستقیم با مردم و نیازهای روزمره، 2 - سطح پژوهشی متوسط برای پاسخ به مسائل اجتماعی و فکری روز، 3 - سطح اجتهادی و نظریه‌پردازانه برای تولید فکر و طراحی الگوهای کلان حکمرانی.

وی همچنین بر ضرورت تربیت طلبه‌هایی با مسیرهای تخصصی گوناگون تأکید کرد و گفت: همه طلاب نباید یک مسیر آموزشی واحد را طی کنند. باید بستری متنوع برای هدایت استعدادها فراهم شود تا بتوان پاسخگوی نیازهای حکمرانی دینی در جمهوری اسلامی بود.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری از عدم بررسی تخصصی مسائل نوپدید، مانند فقه اقامه نماز جمعه، انتقاد کرد و گفت: ده‌ها حکم فقهی پیرامون ابعاد اجتماعی، مدیریتی و سیاسی نماز جمعه قابل استخراج است که هنوز مورد توجه کافی قرار نگرفته‌اند.

آیت‌الله کعبی در بخش دیگری از سخنان خود به هفتمین پیشران راهبردی اشاره کرد و گفت: تجربه تاریخی انقلاب اسلامی و جریان مقاومت باید به‌عنوان امتداد هویتی حوزه‌های علمیه شناخته شود.

وی با اشاره به تشکیل دفتر همکاری حوزه و دانشگاه در سال‌های ابتدایی انقلاب به فرمان امام خمینی(ره) آن را نمونه‌ای موفق از تلفیق علوم انسانی به‌روز با ساختار معرفتی حوزه دانست و تأکید کرد: این تجربه لزوم ایجاد زیرساخت‌هایی برای نظام کارشناسی دینی را ثابت کرد.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری افزود: رابطه حوزه با جمهوری اسلامی نباید صرفاً رابطه‌ای آموزشی تلقی شود. حوزه رکن هویتی و تاریخی امت اسلامی است و از آغاز اسلام تاکنون همواره نقشی تمدنی ایفا کرده است.

آیت‌الله کعبی در ادامه به حوزه‌های علمیه مختلف در سراسر جهان اسلام اشاره کرد و گفت: نجف، قم، کربلا، لبنان، هند و پاکستان، پیکره‌ای واحد را با ریشه مشترک در مکتب اهل بیت(ع) تشکیل می‌دهند. حوزه های علمیه را می‌توان تجلی «دولت اهل بیت علیهم السلام» در عصر غیبت دانست.

از فقه و اجتهاد تا نهادسازی و مقاومت

وی با مرور تاریخی بر بزرگان حوزه از شیخ مفید و شیخ صدوق گرفته تا امام خمینی(ره)، شهید مطهری، شهید صدر و فرماندهانی چون شهید سلیمانی و شهید ابومهدی المهندس، تصریح کرد: این چهره‌ها نمایندگان هویت تمدنی حوزه‌اند و در پیوندی عمیق با ساخت تمدن اسلامی به ایفای نقش پرداخته‌اند.

عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری افزود: این هویت تنها در قالب نظری باقی نمانده بلکه به نهادهایی چون سپاه پاسداران، بسیج، جامعة‌المصطفی، دانشگاه امام صادق(ع) و تولیدات فرهنگی و هنری انقلاب نیز منتهی شده است.

آیت‌الله کعبی بر اهمیت مجالس دینی و آئینی تأکید کرد و گفت: روضه‌خوانی‌ها، منابر، مجالس عاشورا و سایر مراسم‌های مذهبی، گنجینه‌هایی از فرهنگ دینی و مردمی ما هستند. این عناصر باید به‌عنوان پیشران‌های فرهنگی تمدن اسلامی معرفی و تقویت شوند.

وی نتیجه‌گیری کرد: اگر این امتداد هویتی به‌درستی شناخته و تبیین شود به موتور محرک گفتمان‌سازی فرهنگی تبدیل خواهد شد؛ گفتمانی که نه‌تنها الهام‌بخش است بلکه می‌تواند در تغییر رفتار اجتماعی و تقویت امید در جامعه نیز نقش‌آفرینی کند.

آیت‌الله کعبی در بررسی پدیده‌های عاشورا و اربعین به‌عنوان تجلی‌های تمدنی مکتب اهل‌بیت(ع)، اظهار داشت: این مناسک مذهبی نه تنها باید به‌عنوان شعائر دینی بلکه به‌مثابه الگویی برای جهاد، مقاومت، معنویت و عزت امت اسلامی مورد توجه قرار گیرند. عاشورا به‌عنوان سرچشمه مقاومت و ایثار و اربعین به‌عنوان رزمایش جهانی نمونه‌ای برجسته از تأثیرگذاری فرهنگی و تمدنی است که باید به آن‌ها نگاه تمدنی داشت.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با اشاره به ویژگی‌های منحصر به فرد راهپیمایی اربعین افزود: این مراسم به‌عنوان یک رسانه تمدنی، پیام مکتب حسینی را به گوش جهانیان می‌رساند و ظرفیت عظیمی برای وحدت، معنویت و مقاومت فراهم می‌آورد.

وی تأکید کرد: اگر این ظرفیت‌ها به‌درستی شناخته و مورد توجه راهبردی قرار گیرند می‌توانند موتور محرک تمدن نوین اسلامی شوند که با ابعاد اجتماعی، فرهنگی، علمی و سیاسی خود در برابر تمدن مادی غرب قرار می‌گیرد.

آیت‌الله کعبی گزارشی از پژوهش تمدنی خود ارائه داد که در آن به نقش اهل‌بیت(ع)، ولایت فقیه، مرجعیت و حوزه‌های علمیه در مسیر تمدن‌سازی اسلامی پرداخته است. این پژوهش در چند فصل تنظیم شده و شامل مباحث زیر می‌باشد: 1- مبانی تمدنی اسلام و جایگاه اهل‌بیت(ع) در سنت‌های الهی و تحلیل جامعه‌شناسی سیاسی. 2 - تحول نقش مرجعیت و حوزه‌های علمیه در راستای پروژه تمدنی. 3 - جایگاه حوزه علمیه قم در تعمیق اجتهاد، اقامه دین، و نهادسازی تمدنی. 4 - فرصت‌های تمدن‌ساز حوزه‌های علمیه در عصر انقلاب اسلامی. 5 - چالش‌ها و موانع تمدنی در دوره معاصر. 6 - افق آینده و الزامات تحقق تمدن نوین اسلامی.

آیت‌الله کعبی در این پژوهش چندین پیشنهاد راهبردی مطرح کرده است که از جمله آن‌ها می‌توان به جهش از فقه فردی به فقه تمدنی، گسترش شبکه نخبگانی تشیع در جهان، تحول در علوم انسانی اسلامی، استفاده هوشمند از فناوری برای ترویج گفتمان دینی و افق‌گشایی در زمینه مهدویت اشاره کرد.

مهدی الهی