تطور و تحول مطالعات سیاسی اسلامی در یکصد سال اخیر حوزه علمیه قم

گزارش مختصری از کمیته تحول و تطور دانش سیاسی و به‌ویژه مطالعات سیاسی اسلامی در همایش یکصدمین سال تأسیس حوزه علمیه قم به روایت حجت الاسلام والمسلمین نجف لک زایی:

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله و الصلاة علی رسوله و آله الطاهرین

السلام علیکم و رحمة الله و برکاته

در کنگره حاضر، موضوعی که پیگیر آن بودیم، تحول و تطور دانش سیاسی و به‌ویژه مطالعات سیاسی اسلامی در یک‌صد سال اخیر در حوزه‌های علمیه بود.

مقدمتاً عرض می‌کنم که در صد سال گذشته، بسیاری از نظریه‌های سیاسی تحول‌آفرین در ایران، برخاسته از بطن حوزه‌های علمیه و از سوی علما و بزرگان حوزوی ارائه شده‌اند. به‌عنوان مثال، در جریان نهضت مشروطه، رساله‌هایی از سوی علما نگاشته شد که مهم‌ترین آن‌ها رساله «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» اثر آیت‌الله نائینی بود؛ نظریه‌ای بنیادین که در باب مشروطه و نظم سیاسی ارائه شد. همچنین، در انقلاب اسلامی، نظریه ولایت فقیه که توسط حضرت امام خمینی (قدس‌سره) تبیین گردید، نه‌تنها ارائه شد، بلکه به مرحله عمل و اجرا نیز رسید.

از این‌رو، دانش سیاسی و معرفت سیاسی، مطالعات سیاسی و نظریه‌پردازی در زمینه قدرت، دولت، و رابطه میان دولت و ملت، در حوزه‌های علمیه از پیشینه‌ای غنی و پرمایه برخوردار است. البته این سابقه به دوران معاصر محدود نمی‌شود؛ بلکه ریشه در تعالیم قرآن کریم دارد که مملو از آموزه‌های سیاسی است. همچنین، سیره نبوی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و حکومت آن حضرت، و پس از ایشان سیره امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، به‌ویژه در نامه ۵۳ نهج‌البلاغه، منشأ و مصدر سیاست اسلامی به‌شمار می‌رود.

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، پیشرفت‌های خوبی در این حوزه حاصل شده است. رشته‌هایی مانند فقه سیاسی، فلسفه سیاسی، تفسیر سیاسی قرآن، اخلاق سیاسی، کلام و الهیات سیاسی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، مباحث مربوط به انقلاب اسلامی و سیره سیاسی معصومین علیهم‌السلام، همگی در حوزه علمیه قم پایه‌گذاری شده‌اند. حتی در عرصه‌هایی مانند روش‌شناسی علوم سیاسی اسلامی نیز فعالیت‌های قابل‌توجهی صورت گرفته است.

در کارگروه علوم سیاسی همایش صدسالگی حوزه علمیه قم، وجوه مختلف تطور و تحول مطالعات سیاسی اسلامی در صد سال اخیر، توسط هفده نفر از پژوهشگران در قالب هفده مقاله نگاشته و به دبیرخانه ارسال شده است که ان‌شاءالله در زمان مناسب، منتشر خواهد شد. بخشی از این مقالات تاکنون در مجموعه‌های علمی‌پژوهشی منتشر شده و بخش دیگر نیز در حال آماده‌سازی برای انتشار با هماهنگی دبیرخانه همایش است.

در مجموع، امروز حوزه علمیه در زمینه منابع انسانی و استادان متخصص در مطالعات سیاسی اسلامی، ذخیره بسیار ارزشمندی در اختیار دارد. انجمن مطالعات سیاسی اسلامی این مجموعه را سازماندهی می‌کند و هر سال اجلاسیه‌های علمی در این حوزه برگزار می‌شود.

در زمینه نشریات نیز، امروز بیش از ده مجله علمی‌پژوهشی صرفاً در حوزه علمیه قم در موضوعات مرتبط با علوم سیاسی اسلامی فعالیت می‌کنند. افزون بر این، مؤسسات آموزشی و پژوهشی متعددی در حوزه علمیه مشغول فعالیت‌اند که مأموریت آن‌ها آموزش دانش سیاسی و انجام تحقیقات در این زمینه است.

با توجه به این ظرفیت‌ها، امید آن می‌رود که در آینده، تولیدات پژوهشی حوزه در چرخه حکمرانی کشور نیز نقش‌آفرین شوند؛ به‌ویژه با گسترش مباحث مربوط به حکمرانی اسلامی که در سال‌های اخیر، هم در نهادهای مطالعاتی سیاسی و هم در نهادهای حوزوی، به‌طور جدی مطرح شده است.

امید است این همایش گامی مؤثر در جهت پیشرفت نظری و عملیاتی‌تر شدن سیاست اسلامی در جمهوری اسلامی ایران و سایر نقاط جهان اسلام، بلکه در سراسر جهان باشد.