اولین و جوان‌ترین مجلس شورای اسلامی چگونه تشکیل شد؟

یکی از مهمترین اقدامات پس از شکل گیری انقلاب اسلامی، تشکیل مجلس در ایران بود. براساس قانون اساسی جمهوری اسلامی، قوه مقننه در نظام سیاسی سهم قابل توجهی از حاکمیت را به خود اختصاص داده است. طبق اصل پنجاه و ششم قانون اساسی، قوه مقننه حق خدادادی مردم و مظهر اراده عام ملت است که در آن سرنوشت اجتماعی و سیاسی مردم رقم می خورد و برنامه زندگی آنان، پس از برخورد اندیشه ها، کنکاش، مذاکره، تبادل افکار و بالاخره کسب اکثریت آرا به صورت مجموعه ای مدون در مجاری اجرا قرار می گیرد.

جایگاه قوه مقننه در قانون اساسی به دو صورت آمده است: 1- طبق اصل پنجاه و هشتم، اعمال (غیرمستقیم) قوه مقننه که از طریق مجلس شورای اسلامی اعمال می گردد، ناشی از نمایندگان ملت است و مصوبات این نهاد پس از طی نمودن مراحل قانونی برای اجرا به قوه مجریه و قضائیه فرستاده می شود 2- براساس اصل پنجاه و نهم قانون اساسی، در مسائل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه پرسی و مراجعه مستقیم به آرای مردم صورت گیرد. درخواست مراجعه به آرای عمومی باید به تصویب دو سوم نمایندگان مجلس برسد؛ بدین ترتیب قوه مقننه تجلی بارزی از اراده ملت می باشد. بر این اساس، بعد از تصویب قانون اساسی، تثبیت مجلس و تاسیس این نهاد مردمی به عنوان مهمترین رکن ساختار سیاسی کشور در دستور کار قرار گرفت.[1]

مصوبات شورای انقلاب در خصوص برگزاری انتخابات

به منظور انجام امور مقدماتی این امر، ترتیب انتخابات و شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان طبق قانون اساسی به قانون عادی ارجاع داده شد. از آنجا که در این زمان مجلسی وجود نداشت تا قانونی در زمینه انتخابات وضع نمایند، این کار توسط شورای انقلاب در تاریخ 1358/11/17 انجام گرفت و قانونی در 9 فصل با 61 ماده و 15 تبصره نوشته و براساس همین قانون، اولین انتخابات مجلس شورا انجام گرفت.[2] اما در این میان، مواردی در پیش‌نویس قانون انتخابات وجود داشت که موجب فضاسازی سیاسی گروه‌ها گردید. منطقه‌ای شدن انتخابات تهران، اکثریت مطلق برای انتخاب شدن در مرحله اول، اعتقاد به نظام جمهوری اسلامی و ابراز وفاداری به قانون اساسی به منزله یکی از شرایط انتخابات‌شوندگی، محرومیت نمایندگان مجلسین رژیم پهلوی از انتخاب شدن، محرومیت شاغلین عالی مقام رژیم گذشته در محدوده زمانی 15 خرداد 1342 تا 22 بهمن 1357 از انتخاب شدن و پذیرش داوطلبی به شرط امضای 20 نفر معتمد محل، از جمله مهم‌ترین موارد اختلافی در این زمینه بود.[3]

بنابر مصوبه شورای انقلاب، تصمیم گرفته شد برای ثبت نام وابستگان و شاغلین بلندمرتبه‌ی حکومت پهلوی که در فاصله سال 42 تا 57 از شرکت در انتخابات محروم شده بودند، امضای بیست نفر از اعضای معتمد محل اخذ شود.[4] همچنین مقرر گردید که انتخابات در این دوره به صورت دو مرحله‌ای برگزار شود. این طرح مورد حمایت جناح اسلامی و اعضای شورای انقلاب بود. آنان استدلال می کردند که با دو مرحله ای شدن انتخابات، گروه های کوچک می توانند در مرحله دوم با یک یا دو نفر از کاندیداهایی که رای بیشتری آورده اند، ائتلاف کنند و به این ترتیب، همه گرایش ها بتوانند عملا در یک محیط سالم، نمایندگان خود را به مجلس بفرستند. دیگر این که چون مردم تهران نمی توانند یکباره 30 نماینده را انتخاب کنند، برای جلوگیری از چنین حالتی، اکثریت مطلق ملاک قرار می گیرد و این با قانون اساسی مغایرتی ندارد؛ چون در قانون اساسی همه ی قوانین و جزئیات پیش بینی نشده و بسیاری از امور به قانون عادی واگذار شده است و چون در این مرحله، مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان تشکیل نشده، شورای انقلاب با توجه به اختیارات خود می تواند قانون وضع کند.[5]

در مقابل، مخالفان طرح مذکور، کسب اکثریت مطلق آرا برای انتخاب شدن در مرحله اول را، محدود کردن فعالیت های انتخاباتی و مخالفت با آزادی انتخابات می دانستند و این گونه استدلال می کردند که این روش، مانع ورود نیروهای انقلابی و ترقی خواه به مجلس می شود[6] و در نتیجه این طرح، مجلس در انحصار گروه های خاص به رهبری حزب جمهوری اسلامی قرار خواهد گرفت. احزابی چون سازمان مجاهدین خلق، حزب توده، جبهه ملی، جاما و حزب ملت ایران از مخالفان این طرح بودند. با مخالفت احزاب مذکور، بررسی مجدد و لغو آن توسط گروه ها و رئیس جمهور مطرح شد اما طرح مجدد آن در شورای انقلاب به تصویب نرسید و انتخابات دو مرحله ای به مورد اجرا گذاشته شد. [7]

علاوه بر این، طرح منطقه‌ای برگزار شدن انتخابات تهران که مورد حمایت نیروهای مذهبی و انقلابی بود نیز با اعتراضات گروه های مخالف ملی و چپ که آن را مطابق قانون اساسی نمی دانستند همراه شد. آنان این طرح را به منزله ایجاد محدودیت و انحصارطلبی جناح اسلامی در انتخابات و خارج کردن احزاب دیگر از صحنه قلمداد می کردند. از جمله گروه های منتقد به این طرح می توان به جبهه ملی، جاما، نهضت آزادی، چریک های فدایی خلق و حزب توده ایران، سازمان پیکار، حزب رنجبران، سازمان مجاهدین خلق، حزب کارگزاران سوسیالیست و جنبش مسلمانان مبارز اشاره کرد. وجود این انتقادات و اعتراضات بیشمار این گروه ها موجود شد که شورای انقلاب، طرح منطقه ای کردن انتخابات تهران را لغو کند.[8] حسن ابراهیم حبیبی، علت لغو این طرح را دو دلیل اعلام کرد: اول آن که این طرح مورد اعتراض و انتقاد شدید گروه ها و افراد بسیاری قرار گرفت و دیگر آن که اجرای چنین طرحی، انتخابات را به تاخیر می انداخت و با توجه به شرایط حساس پس از انقلاب، طرح لغو شد.[9]

جناح ها و احزاب حاضر در انتخابات مجلس اول شورای اسلامی

در این دوره، زمینه انتخابات در شرایطی فراهم گردید که هنوز یک سال از عمر انقلاب اسلامی نگذشته بود و گروه ها و جریان های بسیاری با آرمان ها و دیدگاه های خاص خود در تلاش برای راهیابی به مجلس و حضور در صحنه سیاسی کشور بودند. وجود جو انقلابی و حضور گروه ها، دسته ها و احزاب گوناگون در آن ایام، باعث حساسیت خاص انتخابات شده بود. در جریان انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، سه نیروی عمده مذهبی، ملی و گروه‌های چپ در مقابل هم قرار گرفتند. در راس نیروهای مذهبی، حزب جمهوری اسلامی و گروه‌های موتلفه ی آن مانند روحانیت مبارز تهران و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی قرار داشت.

جناح ملی به سردمداری دفتر هماهنگی همکاری های مردم با رئیس جمهور، از حمایت بنی صدر برخوردار بود. البته احزاب دیگری چون نهضت آزادی ایران با عنوان گروه همنام در انتخابات شرکت کردند و جبهه ملی ایران در فهرست مشترک جداگانه ای، کاندیداهای خود را معرفی کردند. گروه های چپ شامل: احزاب توده، چریک های فدایی خلق، پیکار و چند گروه کوچک، کاندیداهای مستقلی را تعیین نمودند. گروه‌های التقاطی مانند سازمان مجاهدین خلق که با عنوان شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی خواه در انتخابات شرکت کردند، جاما و جنبش مسلمانان مبارز، از کاندیداهای مشترک با سایر گروه ها بهره می بردند. اما رقابت اصلی بین حزب جمهوری اسلامی و دفتر همکاری های مردم با رئیس جمهور و گروه همنام بود. [10]

وجود رقابت ها و صف بندی های جدید جریان ها، موجب پراکندگی و شکل گیری گروه های جدید و کوچک شده بود؛ بنابراین احتمال آنکه گروه و حزب خاصی اکثریت مجلس را به دست آورد، کم بود و به این دلیل در آستانه انتخابات، گروه ها و احزاب سیاسی از وحدت و ائتلاف صحبت می کردند. در این میان، حزب جمهوری اسلامی با استقبال از ائتلاف، گروه های خط امامی را به وحدت دعوت کرد و موفق شد بسیاری از گروه های مذهبی را با خود همراه کند و با حذف بعضی از کاندیداهای حزب و سایر گروه ها، لیست ائتلاف بزرگ را 2 روز قبل از برگزاری انتخابات منتشر کند. گروه هایی که در این ائتلاف شرکت کردند عبارت بودند از: جامعه روحانیت مبارز، حزب جمهوری اسلامی، مجاهدین خلق انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان ایران، نهضت زنان مسلمان، سازمان فجر اسلام، اتحادیه انجمن های اسلامی شهرری و بنیاد الهادی. بنابراین می توان گفت در این دوره، گروه های ذیل به طور کلی به صف آرایی با یکدیگر پرداختند: 1- گروه ائتلاف بزرگ که به آن اشاره شد2-گروه های همنام که از هواداران نهضت آزادی بوده و از توصیه و نام شخصیت هایی چون بازرگان، آیت الله زنجانی و استاد محمدتقی شریعتی بهره می برد3-دفتر هماهنگی و همکاری های مردم با رئیس جمهور4-سازمان مجاهدین خلق ایران[11]

سرانجام انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی پس از بحث ها و کشمکش های بسیار، در 24 اسفند 1358 برگزار شد و 97 نفر از کاندیداها موفق شدند اکثریت مطلق آرا را در سراسر کشور به دست آورند و انتخاب بقیه ی نمایندگان به دور دوم موکول شد.[12] در انتخابات تهران، 18 نفر حائز اکثریت مطلق آرا شدند که اسامی آنان به شرح ذیل می باشد:

1-فخرالدین حجازی2-حسن ابراهیم حبیبی3-مهدی بازرگان4-علی اکبر معین فر5-سید علی حسینی خامنه ای6-محمدجواد حجتی کرمانی 7-محمدجواد باهنر8-سید حسن آیت9-علی گلزاده غفوری10-هادی غفاری11-سید محمد خوئینی ها12-محمدعلی رجایی13-علی اکبر ناطق نوری14-اکبر هاشمی رفسنجانی15-ابراهیم یزدی16-اعظم علائی طالقانی 17-مصطفی چمران18-عزت الله سحابی[13]  از میان 18 نفر برگزیده دور اول، 11 نفر از فهرست ائتلاف، 5 نفر از فهرست گروه همنام و 2 نفر از دفتر همکاری های مردم با رئیس جمهور بودند. در این میان، پس از برگزاری انتخابات، تعدادی از گروه هایی که نمایندگان آنها نتوانستند به مجلس راه یابند، به نحوی به برگزاری انتخابات اعتراض کرده و تقاضای تجدید انتخابات به خصوص در تهران و چند شهر دیگر را  داشتند.

در مرحله دوم انتخابات که در روز جمعه 19 اردیبهشت 1359 برگزار شد، 137 نفر از سراسر کشور انتخاب شدند[14] که در این میان،12 نفر از نمایندگان تهران در دور دوم مشخص شدند که عبارت بودند از:1-محسن مجتهد شبستری2-گوهرالشریعه دستغیب3-دکتر ولایتی4-دکتر کاظم سامی5-دکتر یدالله سحابی6-دکتر محمدباقر حسینی لواسانی7-دکتر محمدعلی هادی نجف آبادی8-عبدالحمید معادیخواه9-حبیب الله عسگراولادی مسلمان10-محمدکاظم موسوی بجنوردی11-هاشم صباغیان12-مهدی شاه آبادی. در این فهرست، 9 نفر از ائتلاف بزرگ، 2 نفر از گروه همنام و یک نفر از فهرست گروه جاما و دفتر همکاری های مردم با رئیس جمهور بود.[15] در این دوره کاندیداهای جناح چپ علی رغم فعالیت در سطح گسترده، نتوانستند به مجلس وارد شوند و معدود نامزدهای وفادار به این جناح مانند حزب دموکرات کردستان که موفق به کسب آرا شدند، به دلایل مختلف مانند مخدوش بودن انتخابات در حوزه انتخابیه شان با رد اعتبارنامه یا موفق به راهیابی به مجلس نشدند یا تعدادشان بسیار اندک بود.[16]

به طور کلی در دوره اول شورای اسلامی، با توجه به رخدادهای صورت گرفته از جمله ترورهای مسئولین نظام توسط منافقین و حمله عراق به ایران و شهادت تعدادی از نمایندگان و یا انتقال آنان به قوای دیگر، مجموعا 327 نماینده به مجلس راه یافتند. به لحاظ جنسیتی، 4 نفر از نمایندگان دوره اول مجلس را زنان تشکیل می دادند. مریم بهروزی، گوهرالشریعه دستغیب، عاتقه صدیقی و اعظم طالقانی بانوانی بودند که توانستند چهار کرسی نمایندگی از حوزه انتخاباتی تهران را از آن خود کنند. روحانیون در این دوره از مجلس، حضور چشمگیری داشتند؛ به طوری که در مجموع، 164 نماینده روحانی به مجلس راه یافت. همچنین براساس اطلاعات موجود، بیشترین تراکم سنی با 18/96 درصد در محدوده سنی 30-34 سال و کمترین تراکم سنی با 0/61 در محدوده سنی 70-75 سال قرار داشته است. میانگین سنی نمایندگان نیز 40 سال می باشد و این به آن معناست که دوره اول مجلس شورای اسلامی، مجلسی جوان بوده است. بررسی سطح تحصیلات نمایندگان حکایت از آن دارد که بیشترین تعداد نمایندگان با 25/63 درصد دارای تحصیلات خارج فقه و اصول بوده و پس از آن به ترتیب دارندگان مدرک لیسانس، سطح، اجتهاد و دکترا در رتبه های بعدی قرار داشتند. علاوه بر این، بیشتر نمایندگان این دوره دارای تحصیلات علوم دینی بوده اند و پس از آن به ترتیب نمایندگان تحصیل کرده در رشته های حقوق، فنی و مهندسی، پزشکی و علوم پایه در رتبه های بعدی قرار می گیرند.[17]

پس از انجام انتخابات و به تبع آن شروع کار مجلس، چهار فراکسیون متعارض در سطحی نامتعادل شکل گرفت: 1-فراکسیون جمهوری اسلامی که حدود 85 نفر عضو داشت2- فراکسیون همنام که تعدادشان به حدود 20 نفر می رسید3-فراکسیون دفتر همکاری های مردمی با رئیس جمهور  که تعداد اولین فراکسیون حدود 23 نفر بود4- فراکسیون مستقل که حدود 115 نفر از نمایندگان را شامل می شد که اکثر آنان در تصمیم گیری ها با ائتلاف بزرگ همکاری می کردند.

در این مجلس 804  لایحه مطرح شد که 365 مورد از آنها تصویب و به دولت ابلاغ گردید. از جمله مهمترین مصوبات مجلس اول می توان به اعلام نظر درباره مساله گروگان های امریکایی در تهران، قانون اداره صدا و سیما، قانون حل اختلافات مالی و حقوقی ایران و امریکا، قانون ادغام بسیج در سپاه، بررسی عدم کفایت سیاسی بنی صدر از ریاست جمهوری و تصویب آن، تاسیس وزارت معادن و فلزات و وزارت صنایع سنگین، قانون فعالیت احزاب و جمعیت ها و انجمن های سیاسی، قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور و دیوان عدالت اداری، قانون اراضی شهری، اساسنامه سپاه، قانون مجازات اسلامی، قانون تشکیل شوراهای اسلامی، قانون دیوان محاسبات اسلامی، تاسیس وزارت اطلاعات، قانون عملیات بانکی بدون ربا و تاسیس بنیاد امور جنگ زدگان اشاره کرد. از جمله رخدادهای  مهم این دوره، تغییر نام مجلس و آغاز جنگ تحمیلی و حمله عراق به ایران بود.

منابع و ماخذ

[1] فوزی، یحیی(1387)تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، نشر عروج، جلد 1، ص 349

[2] خوش زاد، اکبر(1386) مجلس شورای اسلامی دوره اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 46

[3] مدنی، سیدجلال‌الدین(1370) حقوق اساسی و نهادهای سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، نشر همراه، جلد سوم، ص17

[4] سجادی‌پور، هادی(1388) مجلس شورای اسلامی دوره‌ی چهارم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1388،ص 18

[5] روزنامه اطلاعات، 7 اسفند 1358

[6] وزارت ارشاد اسلامی(1361) بررسی مستندی از مواضع گروه‌ها در قبال انقلاب اسلامی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، صص 28-29

[7] روزنامه کیهان، 12 اسفند 1358

[8] هاشمی رفسنجانی، اکبر(1383) انقلاب و پیروزی، کارنامه و خاطرات سال‌های 1357 و 1358، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف اسلامی، صص440-449

[9] روزنامه اطلاعات، 16 بهمن 1358

[10] صص 49-50

[11] فوزی، 1387، ج1، صص 351-352

[12] آشنایی با مجلس شورای اسلامی به ضمیمه کارنامه سال اول مجلس(1361) روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، صص 22-25

[13] خوش زاد، 1386، ص 64

[14] آشنایی با مجلس شورای اسلامی به ضمیمه کارنامه سال اول مجلس،1361، ص 22

[15] خوش زاد، 1386، ص 67

[16] فوزی، 1387، ج1، ص352

[17] زارعی، علی؛ فوزی، یحیی(1400) بافت شناسی نمایندگان مجلس شورای اسلامی؛ ادوار اول تا دهم، تهران، پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی، صص 50-54