شماره ۹۰ فصلنامه علمی «مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نودمین فصلنامه علمی فصلنامه علمی «مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی» به صاحب امتیازی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌هابا مدیرمسئولی حبیب محمدنژاد و سردبیری عبدالحسین خسروپناه منتشر شد.

این دو فصلنامه در 11 مقاله و 240 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

مطالعۀ علل گرایش ایرانیان به فرهنگ حجاب فراتحلیل در بازۀ زمانی 1399-1391

طاها عشایری؛ سید علی میرلوحی؛ طاهره جهان‌پرور

چکیده: هدف اصلی از انجام این تحقیق، مطالعۀ علل گرایش ایرانیان به فرهنگ حجاب به روش فراتحلیل بود. روش: روش پژوهش از نوع کملی فراتحلیل(cma2) و ابزار آن، پرسشنامۀ معکوس(نتایج تحقیقات گذشته و غیر مزاحم) بود. حجم جامعۀ پژوهش، 28 مورد بود که به روش تعمدی- غیر احتمالی، 23 سند(به دلیل پیمایشی بودن) در بازۀ زمانی 1391-1399 انتخاب شدند. یافته‌ها: نتایج نشان داد که بیشتر تحقیقات(26 درصد) در بازۀ زمانی سال 1391 انجام شده‌اند. بیشترین مطالعه(13 درصد) در شهر همدان انجام شده است. دانشجویان دختر، بالاترین(30.4) و کاربران و جوانان کمترین درصد(4.3) را در جامعۀ پژوهش تشکیل می‌دهند. 60.8 درصد تحقیقات به روش تصادفی انجام شده‌اند. بیشتر تحقیقات(47.8 درصد) به مناطق در حال توسعه اختصاص دارند. بالاترین حجم نمونه(60.8 درصد) بین 200 تا 500 نفر است. 56 درصد از ایرانیان، گرایش بالاتری به رعایت حجاب، 32 درصد متوسط و 22 درصد گرایش کمتری نسبت به این مسئله دارند. در نهایت، اندازۀ اثر r نشان می‌دهد که عوامل اجتماعی(0.157)، فرهنگی(0.200)، روانی(0.140) و اقتصادی(0.380)، در تبیین گرایش به حجاب مؤثر بوده و در کل، 24 درصد از تغییرات فرهنگ حجاب را تبیین کرده‌اند. نتیجه‌گیری: حجاب به مثابه یک الگوی فرهنگی در ایران، با وجود نوسازی اجتماعی در بازۀ زمانی 1399-1391، مقبول شهروندان بوده است و در این تمایل و پذیرش، 1. عوامل فرهنگی(باورهای دینی، میزان باور به الزام حجاب، سرمایۀ فرهنگی، ارزشی شدن حجاب، آموزش اجتماعی، سطح تحصیلات، فرهنگ ازدواج آسان، الگوی پوشش خانوادگی، سبک فراغتی، سبک زندگی)، 2. عوامل روانی(عزّت نفس اجتماعی، میزان آگاهی از حجاب، سلامت معنوی، تصور از بدن)، 3. عوامل اقتصادی(رفتار متظاهرانه، کسب پایگاه اجتماعی- اقتصادی و طبقۀ اجتماعی) و 4. عوامل اجتماعی(جامعه‌پذیری حجاب، تأیید اجتماعی، الگوپذیری از دوستان، رسانه‌های خارجی، استفاده از اینترنت، اعتماد رسانه‌ای، اعتماد اجتماعی، استفاده از ماهواره)، تأثیرگذار بوده‌اند.

تبیین تحلیلی و معرفتی وحی در اندیشۀ ابن‌سینا

مهدی رضازاده جودی؛ امیر دیوانی

چکیده: هدف پژوهش حاضر، تبیین سازوکار کشف و انعکاس حقایق کلی و جزیی وحیانی در نفس نبی(ص) از منظر ابن‌سینا و ارزیابی انتقادی دیدگاه وی بود. روش: در این پژوهش از روش توصیفی‎- تحلیلی بهره گرفته شد. شیوۀ گردآوری اطلاعات، به صورت منابع اسنادی و مطالعات کتابخانه‌ای بود. یافته‌ها: در نظام معرفت‌شناختی ابن سینا، اولاً، قوۀ حدس و عقل قدسی به عنوان ظرفیتهای عقلی مختص نبی، امکان ارتباط بی‌واسطۀ نبی را با عقل فعال برای دریافت معقولات و معارف کلی وحی فراهم ساخته؛ ثانیاً، نفس نبی به مدد قوۀ خیال نیرومند،‌ قابلیت اتصال به نفوس فلکی را یافته است و دریافت معارف جزیی وحی، اعم از علم نبی به جزئیات مربوط به عالم ماده و مشاهده و شنیدن کلام خدا به واسطۀ فرشتۀ حامل وحی امکان‌پذیر می‌شود. نتیجه‌گیری: ابن سینا سعی کرده با طرح نقش عقل فعال، قوۀ حدس، عقل قدسی و قوۀ خیال نیرومند در نبی، سازوکار کشف و انعکاس وحی در نفس نبی را توجیه کند؛ اما تبیین وی از این مسئله، با نقدها و چالشهایی مواجه شده است.

مطالعۀ تطبیقی مدخلیّتِ «شریعت» در «رستگاری» از منظر مسیحیت و اسلام

اکرم اقدسی؛ رقیه عبدی

چکیده:  هدف از این نوشتار، بررسی تطبیقیِ مدخلیّتِ «شریعت» در «رستگاری» از منظر مسیحیت و اسلام و واکاوی ضرورتِ عمل به احکام و پایبندی به مناسک در نیل به رستگاری در این ادیان بود. روش: در این پژوهش از روش کتابخانه‌ای و فیش‌برداری استفاده شده و داده‌ها مبتنی بر منابع علمیِ معتبر، ارزیابی و تحلیل شده است. یافته‌ها: بر خلاف باورِ عده‌ای که از روی جهل یا از سر عمد، قائل به رفع تکلیف شرعی در آیین مسیحیت و حتی اسلام‌اند، شریعت ضرورتی گزیزناپذیر در نیل به رستگاری است. در دین مسیحیت، حضرت مسیح(ع) هرگز شریعت را طرد نکرد، اما مؤلفه‌های دین را نیز منحصر در احکام تشریعی ندانست؛ گویی مسیح یک شخص طریقت‌مدارِ متشرّع است. در دین اسلام نیز همۀ مراتب دین(شریعت، طریقت و حقیقت) در یک سطح بوده و شریعت تنها یک طریق لحاظ شده است و نه تمام دین؛ که اگر مورد صیانت قرار نگیرد یا در حفظ آن تسامح و تساهلی رخ دهد، سایر مراتب در معرض فساد و نابودی قرار می‌گیرند و رستگاری محقق نخواهد شد. نتیجه‌گیری: تأکید بر شریعت در کتب مقدس هر یک از ادیانِ مورد مطالعه، در یک سطح قرار ندارد؛ اما تحقّقِ رستگاری و نجات، به طور حتم منوط به فهمِ حقیقت دین و عمل به شریعتِ آنهاست.

بررسی تأثیر آموزش راهکارهای فرهنگی- تربیتی رعایت پوشش اسلامی بر آراستگی دانشجویان دختر دانشگاههای آزاد اسلامی استان فارس

الهام محمدی؛ سیده فاطمه موسوی؛ لاله بابانظری

چکیده: هدف از نگارش مقالۀ حاضر، بررسی تأثیر آموزش راهکارهای فرهنگی- تربیتی رعایت پوشش اسلامی بر آراستگی دانشجویان دختر دانشگاههای آزاد اسلامی استان فارس بود. روش: روش پژوهش در بخش کمّی، شبه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون- پس‌آزمون با گروه کنترل و در بخش کیفی، روش دیکلمن بود. جامعۀ آماری پژوهش، همۀ دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی استان فارس در سال تحصیلی 99-1398 بود. راهکارهای ایجاد شناخت، الگوسازی، نکوهش ضد ارزشها، زمینه‌های خطرساز، انذار از عواقب بی‌عفتی و تصحیح نگرش به زن، به گروه آزمایش طی چهار جلسۀ دو ساعته به تناوب هر دو هفته یک جلسه در مدت دو ماه آموزش داده شد. ابزار گرداوری داده‌ها، پرسشنامه و مصاحبه بود که با استفاده از روش تحلیل کوواریانس، با اندازه‌گیری مکرر یک‌طرفه و تحلیل دیکلمن بررسی شدند. یافته‌ها: متغیّرهای مقطع تحصیلی و شغل با مؤلفه‌های فرهنگی- تربیتی تفاوت معناداری داشت؛ اما با متغیّر سال تحصیلی و مؤلفۀ فرهنگی- تربیتی در دو گروه کنترل و آزمایش در مرحلۀ پس‌آزمون تفاوت معنادار وجود نداشت. یافته‌های کیفی منجر به استخراج درونمایۀ اصلی پیرامون راهکارهای فرهنگی- تربیتی از مصاحبه‌ها شد. نتیجه گیری: آموزشهای نظری پوشش اسلامی نه تنها آثار مثبت نداشته، بلکه باعث فاصله گرفتن جامعه از فرهنگ اسلامی شده است.

الگوی روش‌شناسی مسئله‌محور در اندیشۀ شهید مطهری

علی باقی نصرآبادی؛ مجید سلیمانی

چکیده: یکی از راههای زنده نگه داشتن روش‌شناسی در جامعه، بررسی آرا، اندیشه‌ها و روشهای اندیشمندان و استخراج الگوی اندیشه‌ورزی و روش‌شناسی آنهاست. آیت‌الله شهید علامه مرتضی مطهری، ژرف‌اندیش و متفکری است که بررسی اندیشه‌اش می‌تواند افقهای نوینی در امر پژوهش، روش‌شناسی و مسئله‌شناسی بگشاید. روش‌شناسی شهید مطهری آمیزه‌ای از مبانی اسلامی، تدبّر نوین در مشکلات جامعه اسلامی و ابتکارات فکری و توانایی‌های ذهنی بود. لذا هدف از انجام پژوهش حاضر، دستیابی به ویژگی‌های روش‌شناسی استاد مطهری در پژوهش مسئله‌محور بود. روش: روش مورد استفاده در این پژوهش از نوع کتابخانه‌ای بود. یافته‌ها: یافته‌های این این پژوهش در قالب الگویی شامل بسترسازهای فردی: هدفمندی، عشق به علم و تفکر، خودآگاهی، هجرت فکری و حقیقت‌جویی؛ بسترسازهای تاریخی- اجتماعی: کشف ریشه‌های تاریخی در تحقیق، بررسی عملکردهای فلسفی حکمای مسلمان، نقد فیلسوفان مسلمان، عمق‌نگری تاریخی و نقد عالمانۀ اندیشه‌ها؛ و پیشرانهای روشی: دستیابی به نیازها، روشمندی، قاعدة اهم فالاهم، تیزبینی، آینده‌نگری، عمق‌یابی، مسئله‌محوری فعالانه، نوآوری و پرهیز از مطلق‌گرایی ارائه شد. نتیجه‌گیری: شهید مطهری در مسئله‌شناسی و مسئله‌یابی از زمان علمی خویش جلوتر بود؛ ذهن و چشم مسئله‌یاب داشت؛ تحقیقاتش بر حسب نیاز بود؛ خالق یک نظام واحد فکری بود و در تحقیق مسئله‌محور، ضابطه و قاعده‌مندی را رعایت می‌کرد.

واکاوی آرای مفسّران در تفسیر فراز قرآنی «تُخرج الحیّ من المیّت» و کاربست آن در امید به رویشهای انقلاب اسلامی

سعید حسنی

چکیده: آرای مفسّران دربارۀ إخراج موجود جاندار از موجود بی‌جان، مختلف است؛ یکی از نظریات، تفسیر آیه به ولادت مؤمن از صلب کافر است که با تقویت آن، استناد به این آیه در مباحث فلسفۀ نظری تاریخ ممکن می‌شود. هدف: هدف از نگارش این مقاله، مطالعۀ تفسیری فراز «تُخرج الحیّ من المیّت» در آیۀ 27 سورۀ آل عمران، به عنوان مستندی برای امید به رویشهای انقلاب اسلامی بود. روش: در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به تفسیر اجتهادی و رواییِ کریمۀ مدّ نظر پرداخته شد. یافته‌ها: اگر حیات ایمانی، معنای انحصاری حیات در کلمات «حیّ» و «میّت»، نباشد، قدر متیقّن از معنای جامع حیات به نحو مشترک معنوی است و پدید آوردن افراد مؤمن از نسل افراد کافر، معنای صحیحی از «إخراج» است که با توجه به استمرار این فعل الهی، می‌توان گفت یکی از سنّتهای مطلق خداوند در فلسفۀ نظری تاریخ، رویش مؤمنان از صلب کفّار است. نتیجه‌گیری: با توجه به مقدمه‌ساز دانستن انقلاب اسلامی ایران نسبت به انقلاب مهدوی و تطبیق ولادت مؤمن از نسل کافر بر رویشهای انقلاب، کاربست این تفسیر، امید داشتن به رویشهای انقلاب اسلامی، با وجود ریزشهای انقلاب در نسل فوقانی است.

تأثیر دعا در استخراج گزاره‌های معرفتی (بررسی موردی: هستی‌شناسی و خداشناسی)

انسیه عسگری؛ یوسف فرشادنیا

چکیده: هدف از انجام این پژوهش، استخراج گزاره‌های هستی‌شناسی و خداشناسی ادعیه و مقایسۀ آن با مبانی فلسفی، از جمله نظریۀ صدور بود. روش: پژوهش اسنادی کتابخانه‌ای حاضر، محتوای بیش از 20 دعا را تحلیل کیفی کرده است. یافته‌ها: گزاره‌های کلیدی مستخرج از ادعیه عبارتند از: 1. خدای مُبدئ و مُعید، 2. خدای مُبدِع، 3.خداوند ازلی، مخلوقات حادث زمان‌مند و مکان‌مند و 4. عدم سنخیت خالق و مخلوق. در مقام مقایسه، در دعا خداوند به عنوان مُبدئ (آغازدهنده)، ولی در نظریۀ صدور به عنوان مبدء (آغاز) و مصدر معرفی شده است. همچنین خداوند مُبدِع در ادعیه، بدون الگو و مایه و بر اساس اراده و فاعلیت امری(خلق لامن شئ) موجودات را ابداع کرده است؛ در حالی که در نظریۀ صدور، خداوند به عنوان مبدء و مفیض، بر اساس حتمیت و نه بالاراده، تنها افاضه فیض کرده است. در ادعیه، خداوند، ازلی و موجودات، حادث زمان‌مند و مکان‌مند معرفی شده‌اند؛ اما در نظریۀ فیض، بر اساس عین ربط بودن معلول به علت، ازلیت به عالم سریان داده شده است. همچنین، اساس نظریۀ صدور که بر سنخیت مبتنی شده، در ادعیه رد شده است. نتیجه‌گیری: مبانی هستی‌شناسی و خداشناسی مستخرج از ادعیه، در تقابل با مبانی فلسفی، به ویژه نظریۀ صدور واقع شده‌اند.

ارزیابی توانایی پرورش خلّاقیّت فعالیت‌های یاددهی- یادگیری دروس معارف اسلامی در روش تدریس مبتنی بر سخنرانی و مبتنی بر نیازها (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر)

باقر گرگین؛ ناهید صادق؛ انسیه ماهینی

چکیده: هدف از انجام این پژوهش، ارزیابی میزان توانایی پرورش خلّاقیّت فعالیت‌های یاددهی- یادگیری دروس معارف اسلامی در روش‌های تدریس مبتنی بر سخنرانی و نیازها بود. روش : روش پژوهش از نوع پیمایشی بود. حجم نمونه 300 نفر به روش نمونه‌گیری تصادفی بود. ابزار پژوهش، پرسشنامه محقق ساخته ارزیابی فعالیت یاددهی، یادگیری دروس معارف اسلامی بر اساس میزان توجه به پرورش خلاقیّت بود. ضریب پایایی پرسشنامه 83/0 به‌دست آمد. داده‌ها با استفاده از روش آماری آزمون تی و با استفاده از نرم‌افزار SPSS مورد تحلیل قرار گرفتند. یافته‌ها : یافته‌ها نشان داد که میانگین دیدگاه دانشجویان در ارزیابی میزان توجه به پرورش خلاقیت در فعالیت‌های یاددهی مبتنی بر سخنرانی 98/14، فعالیت‌های یادگیری مبتنی بر سخنرانی 91/17، می‌باشد؛ همچنین میانگین دیدگاه دانشجویان در ارزیابی میزان توجه به پرورش خلاقیت در  فعالیت‌های یاددهی مبتنی بر نیازها، 92/23 و در فعالیت‌های یادگیری مبتنی بر نیازها 99/13 می‌باشد. نتیجه گیری: در نتیجه می‌توان گفت استفاده از روش‌های یاددهی مبتنی بر نیازها در دروس معارف اسلامی، نسبت به سایر روش‌ها میانگین بیشتری در توجه به پرورش خلاقیت دانشجویان دارد و  بر همین اساس پیشنهاد می‌شود اساتید معارف در فرایند یاددهی یادگیری از همین روش در تدریس که تا حدود زیادی حواس پنج‌گانه در یادگیری را درگیر می‌کند، استفاده نمایند.

الگوی پیشرفت سیاسی در بیانیۀ گام دوم بر اساس نظریۀ نظام انقلابی

سیّد محمّدرضا محمودپناهی

چکیده:  پژوهش حاضر با هدف بررسی و تحلیل الگوی پیشرفت سیاسی در بیانیۀ گام دوم انجام شد. توسعه و پیشرفت، از مهم‌ترین آمال سیاسی مردم ایران در تاریخ معاصر بوده است. برخی از اندیشمندان، لازمۀ چنین توسعه‌ای را تبعیت از الگوی غربی توسعۀ دموکراتیک می‌دانند. تقلید از الگوی توسعۀ غربی از انقلاب مشروطه به بعد، در آغاز به استقرار نظام استبدادی و وابستۀ پهلوی و در پایان به ظهور اسلام سیاسی منتهی شد. روش: در این پژوهش، با استفاده از روش تحلیلی ـ توصیفی و ابزار جمع‌آوری دادۀ کتابخانه‌ای، با واکاوی مفهوم توسعۀ سیاسی و لحاظ نظریۀ نظام انقلابی در بیانیۀ گام دوم، شاخصهای الگوی مطلوب پیشرفت سیاسی در گام دوم انقلاب بررسی شده است. یافته‌ها: نظام دینی برآمده از انقلاب اسلامی در مقابله با تمدن سکولار غرب و بر پایۀ الگوی جدیدی از توسعه و پیشرفت و با دورنمای تأسیس تمدن نوین اسلامی ایجاد شد. نتیجه‌گیری: توسعۀ مردم‌سالاری دینی، اقتصاد مقاومتی، توسعۀ علمی، جوان‌سازی مدیریت، اصلاح سبک زندگی، اقتدار نظامی و تقویت بعد پارلمانی حاکمیت؛ شاخصه‌های ضروری پیشرفت سیاسی بر اساس بیانیۀ گام دوم انقلاب اسلامی در دهه‌های آینده خواهد بود.

تبیین تحلیلی مؤلفه‌های تربیت دینی از منظر سند تحول بنیادین آموزش و پرورش

سیده منصوره موسوی؛ فهیمه انصاریان؛ معصومه صمدی؛ لطف‌الله عباسی سروک

چکیده: هدف این پژوهش، بررسی و تبیین تحلیلی مؤلفه‌های تربیت دینی از منظر سند تحول بنیادین آموزش و پرورش بود. روش: روش مورد استفاده، کیفی تحلیلی و روش تحلیل محتوا بود. تعریف و تبیین تربیت دینی و حدود و ثغور آن و تبیین مؤلفه‌های تربیت دینی در سند مذکور معرفی و مؤلفه‌ها در 10 مقوله ارائه شد. یافته‌ها: مؤلفه‌های معرفت و دانایی، اعتقادی و فکری، انگیزۀ درونی، احساس دینی، تجربۀ درونی، گرایش فطری، التزام درونی، عمل، توانمندی دینی و اراده و اختیار، از دیدگاه نویسندگان و منابع معتبر دینی و مقالات مرتبط و در مرحلۀ دوم از منظر سند و مبانی نظری تحول بنیادین، مطرح و جایگاه و نقش تربیت دینی از منظر زیرنظامهای اصلی در سند بررسی شد. نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد در سند تحول به مقولۀ تربیت دینی به صورت ویژه پرداخته شده و ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی، به عنوان زیربنای سایر ساحتها مطرح شده و نسبت به هر 10 مؤلفه، در سند تحول بنیادین و مبانی نظری آن توجه ویژه صورت گرفته است. همچنین در بررسی زیرنظامهای اصلی، جنبه‌های قابل توجهی از تربیت دینی نمایان شد

آزادی بیان در قرآن با نگرۀ نقدی بر نوشتۀ کتاب نقد قرآن

سید ایوب نجیبی؛ محمدرضا حاجی اسماعیلی؛ محمدعلی رضایی اصفهانی

چکیده:  بشری‌خوانی آموزه‌های قرآن کریم پیشینۀ دیرینه دارد. در این راستا، نویسندۀ کتاب نقد قرآن، با بهره جستن از رهیافت انسان پساسنّت، در پی انکار آزادی بیان در قرآن برآمد و بر اساس زاویۀ خود با خوانش نبود آزادی بیان در قرآن کریم، به دنبال اثبات ضعف و خطا در قرآن کریم بود. هدف این پژوهش، نقد دیدگاه نویسندۀ کتاب «نقد قرآن» در انکار آزادی بیان در قرآن کریم بود. روش: در پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی با سویۀ انتقادی بر اساس منابع کتابخانه‌ای و تفکیک گفتمانها استفاده شد. یافته‌ها: سها با بودگی در دنیای پست‌مدرن و با استفاده ازگفتمان لیبرال بر پایۀ بنیانهای نظری انسان‌محورانه، با مؤلفه‌های عقل خودبنیاد، فردگرایی و حقوق و با تکیه بر اعلامیۀ جهانی حقوق بشر، تلاش کرد آزادی بیان در قرآن کریم را انکار کند. نتیجه‌گیری: سها با درهم‌آمیزی گفتمانها و عدم تفکیک مؤلفه‌های دو گفتمان پساسنّت و گفتمان دین اسلام، افزون بر برداشت همسان از مفهوم آزادی در گفتمانها، دچار خطای روشی شده و این امر، زمینه‌ساز نتیجه‌گیری وی در نبود آزادی بیان در قرآن کریم شده که بی‌وجه است.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره فصلنامه علمی فصلنامه علمی «مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی» می توانند به نشانی تهران، خیابان انقلاب اسلامی، بین خیابان قدس و وصال، کوچه اسکو، پلاک 15 (41 قدیم)، دفتر فصلنامه دانشگاه اسلامی یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس ksiu.nahad.ir مراجعه کنند یا با شماره تلفن: 84222555(021) بگیرند.