هوش مصنوعی، حکمرانی آینده؛ بایدها و نبایدها

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، محمدرضا قاسمی، دبیر ستاد فناوری های هوشمند به دعوت دفتر همکاری های علمی صنعتی و فناوری دانشگاه با حضور در جمع نخبگان و محققین دانشگاه علم و صنعت به سخنرانی پیرامون هوش مصنوعی و حکمرانی آینده پرداخت و گام های پیش روی نظام اسلامی را در این خصوص تشریح کرد.

هوش مصنوعی فراتر از یک تکنولوژی است امروز هوش مصنوعی یک پارادایم برای حکمرانی کشورها است

قاسمی در این دیدار با اشاره به فرمایش مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت هوش مصنوعی در آینده کشورها پس از ذکر جایگاه نخبگان در تحقق اهداف کشور گفت: وضعیت امروز هوش مصنوعی در کشور ما وضعیت نسبتاً امیدوارکننده ای است اما هنوز آنچنان که شایسته جمهوری اسلامی ایران باشد نیست.

وی ادامه داد: وقتی ما نخبگانی را داریم، وقتی زمینه های کاربست جدی هوش مصنوعی را در عرصه حکمرانی داریم قطعا باید در زمینه هوش مصنوعی رتبه برتر دنیا را هم داشته باشیم، طبق آماری که داده می شود رتبه ما در تحقیقات و پژوهش های علمی رتبه نوزدهم هست و در کاربست هوش رتبه خوبی نداریم؛ یعنی نتوانسته ایم آنچنان که باید هوش مصنوعی را به زمینه های صنعتی نزدیک کنیم.

قاسمی سه گام پیش روی نظام اسلامی در زمینه هوش مصنوعی را اول شناخت ماهیت مسأله هوش مصنوعی، دوم اتخاذ راهبرد و مدل مواجهه با ترسیم باسته ها و موانع پیش رو و سومین گام را تعیین نقشه راه و حرکت در مسیر تحقق اهداف دانست و اظهار کرد: هرگاه در برهه های تاریخ مان، چه قبل از انقلاب چه بعد از انقلاب با مسأله فناوری مواجهه دقیق، عمیق و عالمانه نداشتیم ضرر کردیم.

دبیر ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه علمیه با تحزیر از اینکه مبادا مسأله هوش مصنوعی برای ما تنها در بعد فنی و صنعتی آن خلاصه شود ابراز داشت: متأسفانه گاهی دچار نگاه کاریکاتوری به مسائل راهبردی می شویم یعنی یک گوشه‌ای از مسأله برای ما پررنگ می شود مثلا مسأله همه چیز هوش مصنوعی می شود مساله فنی در کشور آزمایشگاه هایی شکل می گیرد، سندهایی نوشته می شود، دغدغه مندان و نخبگانی وارد عرصه می شوند نهادسازی هایی می شود؛ اما همه به توسعه فنی آن زیر ساخت منجر می شود؛ قطعا در بحث هوش مصنوعی ما نمی توانیم نگاه کاریکاتوری داشته باشیم بلکه باید یک نگاه جامع و راهبردی به مسأله داشته باشیم.

وی ادامه داد: معتقدیم هوش مصنوعی فراتر از یک تکنولوژی است امروز هوش مصنوعی یک پارادایم برای حکمرانی کشورهاست.

شناخت دقیق از مسأله هوش مصنوعی بدون توجه به خاستگاه این فناوری یعنی فلسفه غرب ممکن نیست

 قاسمی با ذکر اینکه شناخت دقیق از مساله هوش مصنوعی بدون توجه به خاستگاه این فناوری یعنی فلسفه غرب ممکن نیست خاطرنشان کرد: اگر اصول و روح حاکم بر این نگاه مدرن را نشناسیم در جهت گیری هایمان دچار خطا خواهیم شد یعنی روزی را خواهیم دید که به لحاظ فنی پیشرفت کرده ایم اما به لحاظ بسترهای اجتماعی و فرهنگی دقت های لازم را نداریم و چه بسا خسارت هایی را هم متحمل شده ایم.

وی افزود: نکته ای که ما باید در نظر داشته باشیم این است که ضمن بومی کردن هوش مصنوعی و جریان یافتن مباحث علوم انسانی و اسلامی در آن، با بهره گیری از فلسفه اسلامی و مبانی اسلامی به این فکر نیز باشیم که حتی چیزی فراتر از هوش مصنوعی به دنیا معرفی کنیم، از این راه می توانیم از مرزهای دانش نیز عبور کنیم.

دبیر ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه علمیه عنوان کرد: مدل مواجهه ما در مسائلی که عقبه اش به مسائل تئوریک بر می گردد باید مواجهه ی تئوریک باشد، یعنی شما وقتی مساله تئوریکی وارد کشور شده است، نمی توانید بگویید داریم از فناوری آن استفاده می کنیم و مواجهه ما مواجهه ی فنی ست، اینجا اتفاقا باید مواجهه ما مواجهه تئوریک و از جنس مبانی فلسفی باشد. که البته فلسفه اسلامی ما به خوبی این زمینه را در خودش دارد که بتواند پاسخگوی این مواجهه باشد.

قاسمی با اشاره به موضوعات فضای مجازی تصریح کرد: باید مراقب بود که هوش مصنوعی مانند موضوعات فضای مجازی نباشد که ما را وابسته و به اشغال سایبری دشمن در بیاورد و بعد هم به آن افتخار کنیم، آنچه که در مقوله هوش مصنوعی مهم است این است که صرفا کاربری و مصرف کننده بودن در این مساله مورد توجه ما نیست بلکه صاحب فناوری بودن و ارائه مدل بومی و مستقل مبتنی بر زیرساخت ها و پروتکل های داخلی مدنظر ماست و این عرصه جهادیست که پیش روی نخبگان، دغدغه مندان و متخصصین است که ان شالله به مدل بومی این فناوری دست پیدا کنیم.

در مبانی فلسفی، اخلاقی و فقهی ما مسائلی جدی وجود دارد که می تواند در جبهه تئوریک پاسخگوی مسائل هوش مصنوعی باشد

این پژوهشگر عرصه هوش مصنوعی و دانش آموخته فلسفه اسلامی با بیان اینکه هوش مصنوعی به مثابه یک موضوع برای پژوهش نخبگان حوزه و دانشگاه است اضافه کرد: ما در مبانی فلسفی مان در مبانی اخلاقی مان در مبانی فقهی مان مسائلی جدی وجود دارد که می تواند در جبهه تئوریک پاسخگوی این نوع مواجهه باشد پس باید برای یک سری از سوال ها پاسخ پیدا کنیم.

وی ادامه داد: باید برای یک سری از سوال ها پاسخ پیدا کنیم به عنوان مثال، تعریف ما از هوشمندی چیست؟ آیا هوش اصطلاحی که الان به عنوان هوش مصنوعی گفته می شود, همان عقلی است که ما در منابع مان داریم؟ یعنی به اصطلاح مدرک کلیات است یا هوش مصنوعی یک تقلیدی از ذهن جزئی بشر است؟ هوشمندی ماشین در زمره چه نوع هوشمندی قرار می گیرد؟ در صورتی که حوزه های علمیه و دانشگاه ها به صورت عمیق به این مساله وارد نشوند این دنیای غرب است که مبانی خود را در این زمینه به نخبگان و عوام جامعه ما تحمیل خواهد کرد. این تکلیف نخبگان امروز ما است که مسأله را جدی بگیرند.

رویکرد ما در مواجهه با هوش مصنوعی، تصرف در مسیر تمدن نوین اسلامی است

قاسمی رویکردهای مواجهه با هوش مصنوعی را برشمرد و گفت: مانند سایر فناوری هایی که وارد کشور شده است، ما در کشور چهار نوع مواجهه با مساله هوش مصنوعی را داریم، رویکرد اول طرد کامل است، رویکرد دوم پذیرش همراه با انفعال است رویکرد سوم گزینش و انتخاب بر حسب قابل استفاده بودن است و اما رویکرد چهارم -که رویکرد منتخب ماست- تصرف در مسیر تمدن نوین اسلامی است.

وی در تشریح رویکرد منتخب اظهار کرد: معتقدیم صرفا با رویکرد گزینشی نمی شود با مساله هوش مصنوعی برخورد کرد، بلکه نخبگان ما باید با گام هایی استوار به این سمت بروند که عرصه ی جهادی را پیش روی خودشان ببینند و بخشی از این مسیر تمدن نوین اسلامی را به ابزار هوش مصنوعی بسپارند و در راه تصرف هوش مصنوعی گام بردارند تا مسیر تمدنی ما احیا بشود.

نگاه ما به مقوله هوش مصنوعی نگاه اومانیستی نخواهد بود

وی با اعلام اینکه ورود ما به عرصه هوش مصنوعی ضروری است ، خاطرنشان کرد:: امروز بعضی از کشورهای حاشیه خلیج فارس وزارت هوش مصنوعی دارند سهم هوش مصنوعی در تولید ناخالص داخلی(GDP) کشورها رشد روز افزونی دارد، لازم است که ما به مقوله هوش مصنوعی ورود کنیم. لکن نباید این ورود با نگاهی اومانیستی و انسان محور که در دنیای غرب مورد توجه است همراه باشد.

قاسمی ادامه داد: بهرحال ما یک انسان کامل الوهی و متعالی که باورها و ارزش های اخلاقی هم برایش جزو اولویت ها باشد را می خواهیم در جامعه مان تربیت کنیم، پس ما نگاه مان به مقوله هوش مصنوعی نگاه اومانیستی نخواهد بود اما نگاه ما به مساله هوش مصنوعی نگاه طرد هم نخواهد بود.

دبیر ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه علمیه در خصوص دیدگاه برخی که می گویند با توسعه هوش مصنوعی باید به فکر عبور از دوران انسان باشیم،تصریح کرد: می شود از هوش مصنوعی استفاده کرد اما قطعا هوش مصنوعی جایگزین روابط انسانی نخواهد شد؛ آینده پژوه هایی که در این زمینه پژوهش کرده اند بر این مطلب صحه می گذارند.

وی افزود: نمونه های زیادی هست که در همین قرن اخیر که روند تحولات علم و فناوری به صورت چشم گیر رشد کرده است یک عده ای بیان می کردند که با رشد علم وفناوری دیگر دست خالق بسته است و ما از انسان عبور کرده و به ابزار خواهیم رسید. این قبیل سخنان مربوط به کسانی است که انسان و آفرینش را به خوبی نشناخته اند.

تولید ادبیات و گفتمان سازی، اولین الزام توسعه هوش مصنوعی در کشور

قاسمی در تشریح الزامات توسعه هوش مصنوعی به بیان مواردی از جمله گفتمان سازی، نهادسازی موثر و خلاق، تعیین تکلیف مالکیت داده و ... پرداخت و گفت: اولین الزام توسعه هوش مصنوعی در کشور تولید ادبیات و گفتمان سازی است یعنی ما امروز باید بدانیم چند دانشگاه ما رشته هوش مصنوعی را دارند؟ چقدر دانشجوهای ما نسبت به ظرفیت هوش مصنوعی مطلع اند؟ امروز چه تعداد از نخبگان ما برای شرکت های خارجی برنامه نویسی انجام می دهند؟ چقدر متولیان حاکمیتی ما حواسشان به این مساله هست که برای نخبگان طوری برنامه ریزی کنند که ظرفیت نخبگی ایشان به خدمت اهداف انقلاب اسلامی در بیاید؟ پس این ها مسائل جدی است، اگر ما ادبیات هوش مصنوعی را متناظر با نوع مواجهه مان تولید کرده و آن را با گفتمان سازی ترویج کردیم؛ خواهیم توانست گام اول را برداریم.

وی اضافه کرد: گام دوم نهادسازی موثر و خلاق در این حوزه است، ما نگرانیم از پیامد بیان مقام معظم رهبری و دستوری که فرمودند نهادسازی های غیر موثر و غیر خلاق شروع بشود؛ قطعا نهادسازی هایی که بخواهد اینجا صورت بگیرد باید با ساختارهایی خلاقانه و موثری شکل بگیرد تا بتوانیم امتداد فرمایش مقام معظم رهبری را تعقیب کنیم.

قاسمی با ابراز تاسف از وضعیت نامناسب مالکیت داده، اذعان کرد : هنوز در کشور بحث قوانین ما نسبت به مالکیت داده مشخص نیست، ما امروز داده هایمان را به صورت اشتراکی نمی توانیم در یک پایگاه داده جامع، مستقر کنیم، اگر ما قرار است به این حکمرانی هوشمند برسیم پس باید اول تکلیف مان را نسبت به حکمرانی داده مشخص کنیم و به تبع مجلس شورای اسلامی قوانین متناظر با آن را تنظیم کند. البته ما خیلی خوشحال هستیم که ریاست محترم مجلس شورای اسلامی آقای قالیباف در زمینه تنقیح قوانین با استفاده ابزار هوش مصنوعی دغدغه دارند؛ اما حکمرانی داده هم جزء مسائلی است که باید در مجلس شورای اسلامی تعیین تکلیف بشود.

دبیر ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه علمیه خاطرنشان کرد: پراکندگی داده و تعیین تکلیف بحث حریم خصوصی در داده و چگونگی الزام افراد به عدم تجاوز به حریم خصوصی در استفاده از داده ها یکی دیگر از الزامات توسعه هوش مصنوعی است که باز هم به مسائل حکمرانی داده بر می گردد.

وی در توضیح یکی دیگر از این الزامات ابراز کرد: ما قطعا نباید از ظرفیت های بین المللی که به عنوان ابزار جدی می تواند دستمان را در زمینه هوش مصنوعی پر کند غفلت کنیم. قطعا باید ارتباطات بین المللی برقرار شود. همچنین تامین زیرساخت های پردازشی و نرم افزاری این حوزه ها هم در مقوله سخت افزار هم در بحث های نرم افزاری بسیار بالاست که در این زمینه حاکمیت باید کمک جدی بکند.

حاکمیت باید مشتری جدی هوش مصنوعی باشد

دبیر ستاد راهبری فناوری های هوشمند راهکار تحقق این الزامات را در رشد سریع و حمایت از بخش خصوصی همچنین ورود دانشگاه به تیم سازی و نوآوری در این زمینه دانست و گفت: مساله سوم این است که حاکمیت مشتری جدی هوش مصنوعی بشود. این یکی از مسائل مهمی است که در مقوله الزامات توسعه هوش مصنوعی باید به آن توجه کنیم.

قاسمی در تاکید توجه به پیوست های فرهنگی در این مقولات به نقد سند اخلاق هوش مصنوعی یونسکو توسط ستاد راهبری فناوری های هوشمند اشاره کرد و گفت: در مساله هوش مصنوعی قطعا باید پیوست فرهنگی حوزه هوش مصنوعی کشور امروز نوشته شود نه اینکه ما حرکت بکنیم و چند گام که پیش رفتیم تازه برگردیم ببینیم که مسائل فرهنگی این حوزه چه می شود. همچنین لازم است مسائل اخلاقی مربوط به هوش مصنوعی که هم اکنون در همه جای دنیا این موضوع محل اختلاف نظر و چالش است حل شود.

وی در شرح اهمیت داشتن نقشه راه در حوزه هوش مصنوعی تصریح کرد: ما اگر مدل مواجهه مان مشخص شد و قرار شد که در پازلی حرکت کنیم که زمین میدان و عرصه آن را خودمان طراحی کرده ایم و می دانیم این فناوری نوین به خدمت اهداف انقلاب اسلامی در خواهد آمد پس باید برویم که نقشه راهی مبتنی بر تفکر انقلاب اسلامی و زنجیره تمدن نوین اسلامی طراحی بکنیم، اینکه ما امروز در بین ده کشور دنیا باشیم و کشور توسعه یافته شویم اما با مدلی که با مبانی اخلاقی، فرهنگی، اعتقادی و ارزشی ما و همچنین با مبانی راهبردی در سیاست های کلان ابلاغی مقام معظم رهبری ارتباطی نداشته باشد به نظر ما این پیشرفت نخواهد بود و چه بسا در زمینه هایی منجر به پسرفت کشور ما شود.  

کشورهایی که عرصه  هوش مصنوعی صاحب فناوری و مستقل نیستند، طعم استعمار و استثمار را خواهند چشید

وی نقش هوش مصنوعی در  اجرا، نظارت بر قوانین و کنترل جوامع در فضای سایبر را مهم دانسته و گفت: کشورهایی که در این عرصه صاحب فناوری و مستقل نیستند در واقع خود را در پرتگاه قرار داده و طعم استعمار و استثمار را خواهند چشید، این هم تکلیفی است بر نخبگان این زمینه ها اعم از کسانی که حوزه ی مبانی هوش مصنوعی را کنکاش می کنند و همچنین نخبگانی که قرار است ابعاد فنی و آکادمیک موضوع را بررسی کنند.

وی با خاطرنشان کردن تاثیر هوش مصنوعی در تحلیل داده های فضای مجازی و داده های ملی و کمک به فرایند تصمیم گیری بهتر در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و امنیتی خاطرنشان کرد: اگر واقعا می خواهیم تصمیمی صحیح و منطقی بگیریم و خودمان را در ورطه آزمون و خطا قرار ندهیم و دائما با تغییر دولت ها سیاست ها و تجربه های تلخ گذشته مرور و تکرار نشود؛ باید به حکمرانی هوش مصنوعی التزام داشته باشیم و داده های خودمان را مبنای تصمیم گیری برای آینده کشور قرار دهیم، پس باید در حکمرانی داده یک عزم جدی داشته باشیمف برای این مساله باید حاکمیت با سازوکارهای اقتصادی مناسب، به عنوان مشتری جدی و بزرگ هوش مصنوعی وارد شود، تا بخش خصوصی بتواند به مردم، بخش خصوصی، دولتی و حاکمیت خدمات ارائه دهد.

در مقوله هوش مصنوعی، جایگاه نوزدهم در دنیا جایگاه مطلوب ما نیست

وی تشویق سرمایه گذاران داخلی،دعوت از سرمایه گذاران خارجی، پشتیبانی از کسب و کارهای هوش مصنوعی و تقویت مکانیزم های حقوقی و اخلاقی را از مهم ترین نقش های حاکمیت در کاربست روشمند هوش مصنوعی دانست.

وی تسریع در سیاست گذاری مقوله هوش مصنوعی را ضروی دانست و خاطر نشان کرد: برخی از کشورهای همسایه ما در زمینه هوش مصنوعی دارند به ما نزدیک می شوند، آنها اکنون مشتری بسیار جدی نیروهای ما هستند؛ شرکت های خارجی از نیروهای ایرانی و نیروهای داخل کشور برای توسعه هوش مصنوعی شان استفاده می کنند. اگر این روال ادامه پیدا کند، ما بیشتر عقب خواهیم ماند و جهش در زمینه هوش مصنوعی در کشور غیر ممکن می گردد.

وی ادامه داد: ما معتقدیم که با ظرفیت نخبگی و پختگی و فضل و عرصه ی جهادی که نخبگان ما دارند می توانیم به راحتی عرصه را به نفع خودمان رقم بزنیم. امروز جایگاه نوزدهم دنیا جایگاه مطلوب ما نیست، جایگاه ما در کاربست که اصلا جایگاه خوبی نیست. رشد این جایگاه بر می گردد به اینکه همه آن محور زیست بوم را با هم ببینیم، نقش دولت، مجلس شورای اسلامی، قوه قضاییه، نهاد سیاست گذار شورای انقلاب فرهنگی، نهادهای متولی و بخش خصوصی ای که خودش را باید باور کند و همچنین دانشگاهی که باید به عرصه تیم سازی ورود بکند و این ها جمعا می توانند منجر شوند به اینکه به یک بافت تمدنی در حوزه هوش مصنوعی برسیم.

در موضوع هوش مصنوعی، از حرکت های موردی، موضعی و نمایشی پرهیز کنیم

وی با بیان اینکه برای رشد پایدار و سریع لازم است زیست بوم هوش مصنوعی طراحی و پیاده سازی شود و از حرکت های موردی و موضعی و نمایشی پرهیز کنیم، ابراز کرد: از مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، دبیرخانه شورای عالی فضای مجازی، وزارت آی سی تی، معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری و همه ی نهاد ها دعوت می کنیم که یک جریان را شکل بدهند.

دبیر ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه علمیه افزود: بنده اطلاع دارم دو سه سند در حوزه هوش مصنوعی دارد نوشته می شود این ها باید میدان یک جریان باشد و ما فکر می کنیم مبدا این دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی است، مبدا سیاست گذاری های کلان ما در حوزه علم و فناوری این مجموعه است و همه دستگاه ها باید ظرفیت هایشان را به این دبیرخانه واگذار کنند، ما هم در همینجا اعلام می کنیم که ظرفیتی اگر داشته باشیم مثل اینکه تا الان این کار را انجام دادیم، ادامه خواهیم داد.

قاسمی در پایان با تشریح ابعاد مختلف ستاد راهبری فناوری های هوشمند در زمینه های علمی، طرح و برنامه، فنی و گفتمان سازی، یک نمونه از کاربست روشمند هوش مصنوعی تحت قالب کلان پروژه نجف(ناصر جامع فقیه) را تشریح نموده و اظهار داشت: با نگاه راهبردی حضرت آیت الله اعرافی مدیر محترم حوزه های علمیه و با عنایت ویژه و ظرفیت نخبگی آقای مینایی رئیس دانشکده کامپیوتر دانشگاه علم و صنعت، کلان پروژه نجف آغاز به کار نمود و به دنبال این است که مسیر اجتهاد و استنباط را چند گام آسان تر و سریع تر و دقیق تر کند؛ این پروژه در واقع در پی تولید یک دستیار است که می تواند بخشی از مرحله اجتهاد و استنباط را بر عهده بگیرد.