یادداشت؛
نقش مراکز اندیشه‌ورزی در حساس‌کردن افکار عمومی
نقش مراکز اندیشه ورزی (اتاق فکر) در حساس کردن افکار عمومی از برخی جهات از نقش سایر نیروهایی که در این فرایند فعال هستند، بیشتر و مؤثرتر است.
به گزارش خبرگزاری رسا، در این یادداشت بطور کل نگاه نقادانه به اندیشه ورزی در جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته است که برای اهمیت بیشتر به اتاق های فکر و نقش آن در سیاست های کلان، مناسب دانستم در این عنوان از برونداد مراکز اندیشه ورزی در سیاست خارجی مطالبی مکتوب کنم. روشن است که حضور اتاق های فکر در سطوح وزارتخانه های مهم نظیر؛ امورخارجه، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، اطلاعات و کشور، راهبرد نگاری و تصمیم گیری را در این حوزه ها افزایش می‌دهد. باید تاکید داشت تشکیل اتاق های فکر در سیاست های ج.ا.ا تاثیراتی داشته و برای درک این موضوع به نقش و نفوذ مراکز اندیشه ورزی یا همان اتاق فکر می‌پردازیم.
با توجه به افزایش شعار مراکز پژوهشی فعال در حوزه سیاست خارجی و نیز پیچیدگی فزاینده مسائل و مباحث مرتبط با این حوزه، شاهد توسعه و نقش و نفوذ مراکزاندیشه ورزی( اتاق های فکر) در فرآیند شکل گیری و تدوین سیاست خارجی بسیاری از کشورها هستیم که جمهوری اسلامی ایران نیز از این امر مستثنی نیست؛ زیرا با توجه به نوپابودن موضوع اتاق فکر و تأثیر و جهت دهی آن در روند سیاست خارجی از بدو تصمیم سازی تا اتخاذ تصمیم، شاهد آن هستیم که برخی مراکز وابسته به نهادهای انقلابی و سازمانی؛ از قبیل مرکز تحقیقات راهبردی یا مراکز تحقیقاتی دیگر، برنامه های خود را با گردآوری متخصصان حوزه مربوط به دستگاه سیاست خارجی تزریق می کنند که برونداد آن را می‌توان در خط و مشی سیاست خارجی در چارچوب دیپلماسی مشاهده کرد.
میزان نقش آفرینی مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی به تازگی در جمهوری اسلامی ایران به گونه ای است که عملا اتاق های فکر را بر آن واداشته تا به سرعت به خود شکل داده و گسترانیده شوند و به عنوان مراجع تأثیر گذار بر روند ترجیحات و تاکتیک های سیاست خارجی ایفای نقش کنند. در ادامه به شیوه های تاثیر گذاری مراکز اندیشه ورزی بر سیاست خارجی خواهیم پرداخت.
شیوه های تأثیر گذاری مراکز اندیشه و رزی (اتاق فکر) بر سیاست خارجی
۱- ایده پردازی
به عنوان اولین وظیفه و کارکرد، مراکز اندیشه ورزی ( اتاق های فکر) به پرورش و توسعه ایده ها و عقاید در حوزه سیاست خارجی اهتمام می‌ورزند. آن ها از طریق توجه و تمرکز بر مباحث مختلف مرتبط با حوزه سیاست خارجی به تبیین، توضیح و گاه تولید مفاهیم این حوزه می‌پردازند. بدین ترتیب آن ها در مقام نظریه پردازی عمل کرده و یافته های نظری خود را وارد ادبیات بین المللی می کنند. اگر سیاست گذاران و دولت مردان و یا نهادهای تصمیم ساز در هر کشور با جنبه های عینی و انضمامی سیاست خارجی سروکار دارند، اتاق های فکر و کارشناسان شاغل در آن جوانب شناختی، مفهومی و انتزاعی آن را در دستور کار قرار می‌دهند.
ویژگی نظریه پردازی اتاق های فکر البته به آن معنا نیست که این مراکز صرفا و منحصرا در یک محیط انتزاعی و بدون توجه به جنبه های عینی سیاست خارجی به تولید فکر و اندیشه می‌پردازند، آن ها به دلیل ارتباطی که با مقامات و مراکز تصمیم گیری دارند، جوانب عینی سیاست خارجی را نیز در فعالیت های خود دخالت می‌دهند.
ذکر این نکته ضروری است که در جمهوری اسلامی ایران موضوع ایده پردازی هنوز به صورت متمرکز و در چارچوب یک مراکز اندیشه ورزی (اتاق فکر)، چندان نتوانسته است موفق باشد و در قالب موضوع سیاست خارجی نمایان شود.
۲- تربیت نیروی کارشناس و حضور اعضای مراکزاندیشه ورزی (اتاق های فکر) در حکومت
با توجه به اینکه افزایش پیچیدگی مسائل بین المللی یکی از ویژگی ها و شاخص های قطعی نظام بین الملل در چند دهه اخیر می‌باشد، این امر نیاز به نیروهای مطلع از مسائل سیاست خارجی را بشدت افزایش داده است. در دنیای پیچیده امروز تصمیم گیری در خصوص امور فرا مرزی بدون توجه به جوانب تخصصی و کارشناسی می‌تواند هزینه های سنگین، بلند مدت و جبران ناپذیری را برای یک کشور به همراه داشته باشد. از این رو در بسیاری از کشورها استفاده از نیروهای کارشناس و متخصص در ترکیب نیروهای ذی نفوذ در فرآیند شکل دهی و اجرای سیاست خارجی یک ملاحظه مهم و جدی به شمار می‌رود.
در چارچوب این موضوع، در جمهوری اسلامی ایران شاهد آن هستیم که در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی، در حوزه سیاست خارجی و رشته های دانشگاهی موجود در این زمینه، نیروهای کارشناسی تربیت شده فراوانی که هر یک به عنوان صاحب نظر و تحلیل گر ایفای نقش می‌نمایند، بعضا وارد عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی شده اند.
۳- ارائه مشاوره
امروز تصمیم گیرندگان سیاست خارجی برای اتخاذ تصمیم های درست و دقیق در این حوزه بیش از هر زمان دیگری نیازمند اخذ مشاوره و نظرات کارشناسی و استفاده از این نظرات در تصمیمات خود هستند. آنها ممکن است قبل از اتخاذ یک سیاست یا راهبرد خاص در مورد یک موضوع سیاست خارجی از مراکزاندیشه ورزی (اتاق های فکر) بخواهند که نظر و ایده خود را در خصوص آن موضوع اعلام کنند.
علیرغم آنکه در زمان اتخاذ تصمیم نهایی، ممکن است که نظرات این مراکز مورد استفاده قرار بگیرد یا نگیرد، اما در هر صورت مراکز اندیشه ورزی (اتاق های فکر) در این مرحله در مقام مشاور یا یکی از مشاوران سیاست گذاران عمل می‌کنند.
در جمهوری اسلامی ایران این موضوع جاری است و مراکز مطالعات و تحقیقات مراکزدفاعی ـ امنیتی و مراکز مطالعاتی وابسته به سازمان ها و نهادها به طور فعال ایفای نقش می کنند.
۴- گردهم آوردن کارشناسان سیاست خارجی
مراکز اندیشه ورزی (اتاق های فکر) از طریق بر پایی کنفرانس ها، سمینارها و نشست های پژوهشی و دعوت از کارشناسان، نخبگان و صاحب نظران سیاست خارجی، زمینه های هم اندیشی نخبگان فکری یک کشور در مورد موضوعات بین المللی و یا یک موضوع خاص سیاست خارجی را فراهم می‌آورند.
این کارکرد، ایجاد درک مشترک از گزینه های سیاست خارجی یک کشور در میان جامعه روشنفکری را تسهیل کرده و زمینه شناخت مسائل فرا مرزی را با استفاده از نقطه نظرات کارشناسان فراهم می‌کند. در بسیاری از موارد چنین اقداماتی از سوی مراکزاندیشه ورزی (اتاق های فکر) موجب می‌شود تا سیاست گذاران با دیدگاه های مورد تأکید جامعه کارشناسی آشنا شوند.
در سال های اخیر این موضوع به صورت سریعی در ایران رو به رشد گذاشته و مراکز اتاق فکر به عنوان حلقه اصلی در چارچوب تصمیمات سیاست خارجی تا حدودی ایفای نقش کرده است.
۵- ارتباط با سیاستمداران و تصمیم گیرندگان
حضور مقامات حکومتی در سمینارهای و جلسات تخصصی اتاق های فکر که می‌تواند به صورت داوطلبانه یا در مقام مدعو باشد، پتانسیل مناسبی را برای ارتباط دو جانبه میان آنها فراهم می‌سازد. این ارتباط امکان انتقال دیدگاه های محققان اتاق های فکر به مقامات دولتی را میسر می‌سازد.
محققان اتاق های فکر در فرآیند افزایش نقش و موقعیت خود در محیط سیاست گذاری از طریق تکیه بر مجاری فوق الذکر قادر به برقراری ارتباط ارزشمندی در سراسر حکومت شده و مقام عالی رتبه یک کشور پس از پایان دوران فعالیت دولتی خود به دلیل علاقه به پیگیری مسائل سیاست خارجی، جذب اتاق های فکر شده و به عضویت این مراکز در می‌آیند.
در خصوص ارتباط با سیاستمداران و تصمیم گیرندگان، با وجود حداقل مراکزفکر در ایران، امکان و پتانسیل این مراکز برای اتخاذ تصمیمات رسمی قابل توجه می‌باشد.
۶- حساس کردن افکار عمومی نسبت به مسائل سیاست خارجی
در فرآیند حساس کردن افکار عمومی، نقش اتاق های فکر یک نقش مؤثر و قابل اهمیت است. این مراکز از طریق انتشار کتاب و مقاله و به طور کلی تولیداتی که در سطحی وسیع منتشر می‌شود، افکار عمومی را در جریان مسائل سیاست خارجی قرار می‌دهند. در یک دهه اخیر عمومی شدن استفاده از اینترنت نیز کمک قابل توجهی به مراکز پژوهشی کرده تا بتوانند ارتباط بهتری با افکار عمومی برقرار کنند. آن ها همچنین از طریق برگزاری نشست های عمومی در مورد مسائل سیاست خارجی با شهروندانی که علاقمند به پی گیری این مسائل هستند، ارتباط برقرار می‌کنند.
در پایان باید گفت نقش مراکز اندیشه ورزی (اتاق فکر) در حساس کردن افکار عمومی از برخی جهات از نقش سایر نیروهایی که در این فرایند فعال هستند، بیشتر و مؤثرتر است. اتاق های فکر به عنوان مراکزی متشکل از نیروهای کارشناس از طریق عرضه محصولات و یافته های تخصصی به عمیق شدن دانش عمومی نسبت به مسائل سیاست خارجی کمک می کنند.
با سپاس از همکاران پژوهشی در این مقاله: سید عبدالمجید زواری مدیر اندیشکده روابط بین الملل، مرتضی کریمی استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل سیاسی، علی اکبر بابا دیپلمات ارشد وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران.
*سید محمود کمال آرا (زکریا) بنیان گذار مرکز مشترک اندیشه ورزی اکو
ارسال نظرات