جهت‌ دهی زندگی روی تارهای نامرئی

اشاره: رسانه‌ها همیشه به دنبال انتقال مفاهیم مشخص به مخاطب مدنظر خودشان است. جهت‌گیری رسانه با اهداف مشخصی صورت می‌گیرد و اگر بدون توجه به رژیم مصرفی در خانواده یا محیط شخصی و عمومی به هر موضوعی پرداختیم، قطعا عواقبی دامن‌گیر فرد می‌شود که گاهی سال‌ها در ذهن باقی می‌ماند.

برای بررسی این موضوع خبرنگار خبرگزاری رسا نزد حجت الاسلام و المسلمین ذبیح الله نعیمیان استاد حوزه و دانشگاه و استاد فقه سیاسی رفت تا پیرامون این موضوع بیشتر به تبادل نظر و گفت‌وگو بپردازند. این مصاحبه در دو قسمت تنظیم شده و متن زیر قسمت دوم از مصاحبه است که تقدیم مخاطبان محترم می‌شود.

علاقه مندان می توانند بخش اول را با عنوان "جامعه با فضای مجازی در پیچ و تاب است" در صفحه سرویس فرهنگی اجتماعی رسا مشاهده کنند.

رسا ـ با توجه به اتفاقاتی که در دنیای جدید در حال رویداد است، بحث از فضای مجازی را چطور باید مطرح کنیم؟

بحث فضای مجازی به عنوان یکی از محورهای اساسی دنیای جدید مطرح است و اگر به این موضوع بی توجه باشیم و بسیاری از تهدیدها و فرصت‌ها را مورد بررسی قرار ندهیم، ضرر خواهیم کرد. زمانی سازمان صداوسیما را ساختیم و براساس نیازمان بود.الان نیاز به سازمان مستقلی در عرض صداوسیما داریم که برای پرداختن به مسائل فضای مجازی و تولید محتوا تلاش کند. زندگی مردم آنقدر با فضای مجازی گره خورده است که سبک زندگی ما خواسته یا ناخواسته تحت الشعاع فضای مجازی قرار می‌گیرد.

اگر امروز تنها هم وارد فضای مجازی نشوید، زندگی جمعی شما را به این سمت سوق می‌دهد. بازیگران زیادی در فضای مجازی نقش آفرینی می‌کنند و اتفاقاتی در این فضا رقم می‌خورد که عرصه را پیچیده می‌کند. اگر فضای مجازی را صرفا یک ابزار بدانیم، احساس نیاز به بررسی در ما ایجاد نمی‌شود، چرا که فکر می‌کنیم این ابزار مانند سایر ابزارها خنثی است و سوال ایجاد می‌شود که آیا می‌توانیم فضای مجازی را صرفا یک ابزار رسانه‌ای بدانیم و بگوییم اینها خنثی هستند؟

جهت دهی ذات اصلی فضای مجازی است

با یک نگاه فلسفی و انتزاعی ممکن است بگوییم این ابزار خنثی است. استفاده مثبت، منفی و هر استفاده‌ای می‌توانید بکنید، اما با یک نگاه عرفی اگر بخواهیم فلسفه‌ای طراحی کنیم، می‌توانیم بگوییم که این ابزار جهت دهنده زندگی ماست یا ابزاری است که لوازم ذاتی دارد؟ جهت دهی ذاتی و همراه اوست، ما نیاز به تامل درباره این پدیده انسانی داریم.

بسیاری از انسان‌ها زندگی‌شان را فضای مجازی شکل داده است، باید گفت که محتوای خنثی در فضای مجازی نداریم و اگر با نگاهی جزئی‌نگر به این داده‌ها نگاه کنیم، درباره‌اش قضاوت ابتدایی داریم. همین نشان می‌دهد که ما باید در مورد فضای مجازی تامل کنیم و صرفا داده‌های خوب می‌تواند در فضای مجازی شکل پیدا کند. زمانی که سینما اوج گرفت و تبدیل به صنعت شد، در نقادی‌های مدرن این نقد مطرح شد که سینما ابزار خاصی است و تبدیل به بخشی از صنعت پروپاگاندا شد.

رسا- یعنی فضای مجازی هم آینده‌ای همانند سینما دارد و برای خودش یک افق پیش رو دارد؟

از تجربه تاریخی سینما عبور کنیم و نسبت به افق‌های آن بی‎‌توجه باشیم؟ کودک و نوجوان ما با این ابزارها سروکار ندارد؟

رسا- اتفاقا مخاطب اصلی بحث‌های سینما و انیمیشن و ... نوجوانان هستند و البته به سهم خودشان برای رده‌های سنی دیگر هم تولید اثر دارند.

قالب‌های مختلف ذهن، روان، شور وشعور جوان، نوجوان و کودک به سمت رسانه می‌رود، با او زندگی می‌کند، همنشین است، همنشنی ویژگی برجسته این صنعت جدید می‌باشد که ما را با خود می‌برد، بلکه زندگی ما را سامان می‌دهد. فقه به تنهایی نمی‌تواند به این موضوع بپردازد که آثار وضعی فلان فعل چیست و اینکه این ابزار چه ویژگی دارد، حکم جزئی او چیست؟ وقتی فقه با دنیای مدرن مواجه می‌شود، به طور طبیعی نیازمند آن است که به نظام موضوعت بپردازد.

طبیعی است که دانش سترگی چون فقه، در مرحله موضوع شناسی به بررسی فضای مجازی می‌پردازد و طبیعی است که به کارکرد اجزای این فضا نیز خواهد پرداخت. فقه به کارکرد این ابزار به ما هو ابزار می‌پردازد که آیا ابزاری خنثی است؟ آیا با سایر نظام‌های موضوعاتی ارتباط دارد؟

پول مجازی، حقیقت یا اشتباهی بزرگ

طبیعی است که ارتباط دارد. فضای مجازی با نظام موضوعات سیاسی تعامل دارد. آیا فضای مجازی ابزاری است که در دل خود ابزارهای فراوانی دارد و تبدیل به ابزار زندگی شده است و آیا این با نظام‌‌های فرهنگی و نظام موضوعات فرهنگی، اجتماعی، تحلیلی، تربیتی و حقوقی هیچ ارتباطی ندارد؟

اگر در دهه‌های گذشته موضوعی به عنوان پول به وجود آمده بود، پول کاغذی و فلزی پشتوانه‌ای به عنوان طلا داشت، امروز این پول کاغذی بی پشتوانه شده است و خودش یک ابزار است. وقتی پول به فضای مجازی برخورد می‌کند، ما با پول مجازی سروکار داریم و سوال ایجاد می‌شود که آیا پشتوانه دارد؟

بازی ابزاری برای جهت‌دهی زندگی

این موضوع جزئی از نظام موضوعات اقتصادی است. در مقوله تفریح که جزئی از موضوعات فرهنگی- اجتماعی به حساب می‌آید، آیا این بازی‌ها به خودی خود مستقل از موضوعات هستند؟ خیر! بازی با مقوله‌های دیگر زندگی نیز درگیر است. بازی در دبستان و محافل درسی کودکانه به عنوان بخشی از ابزار تعلیم و تربیت شناخته می‌شود. فضای مجازی بازی و بازی کارکردهای نوینی پیدا کرده است و فقط سرگرمی نیست.

بازی ابزار جهت‌دهی زندگی شده است، ابزاری که در اقتصاد حضور دارد و ما اقتصاد بازی داریم، اقتصاد بازی‌های مجانی شکل می‌گیرد. بازی‌ها ابزار سیاسی خواهند بود برای ایجاد محتوا، پس معلوم می‌شود که اگر بخواهیم با نگاه فقهی-دینی به این مقوله توجه کنیم، جای خیلی بررسی دارد.

رسا- از نظر شما این ابزار بودن به چه معنا است و چطور می‌توانیم آن را بررسی کنیم؟

فضای مجازی ابزاری تمدنی است نه صرفا اجتماعی، فرهنگی یا تعلیم و تربیتی و نه صرفا اقتصادی است. در واقع همه اینها هست و هیچ کدام از اینها نیست. بازی‌ها اقتصاد صرف نیست، ابزار سیاسی صرف نیست، ابزار نوینی است که چند بعدی می‌باشد. اگر بخواهیم از منظر جهانی شدن به مقوله ابزار نگاه کنیم، معلوم می‌شود که شناخت این مقوله نیاز به تاملات جدی دارد. آیا کسی که صبح تا شب در فضای مجازی است، می‌تواند این فضا را شناخته باشد یا ابعادی دارد که بسیار جای تحلیل و شناخت دوباره دارد.

رسا- آیا نگرش ما نسبت به آسیب‌های فضای مجازی تغییر کرده است یا اینکه دقت نظر داریم؟

اگر همه آسیب‌های فضای مجازی را در نظر بگیریم، وقتی برای ما تکرار می‌شود،  دیگر به آنها کار نداریم و آنها را به عنوان بخشی از یک واقعیت می‌پذیریم. آسیب‌هایی که به زندگی شخصی و جمعی ما وارد می‌شود و گویا برای ما این آسیب معنا و مفهومی ندارد. سرآغاز تامل انتقادی و آسیب‌شناسانه درباره فضای مجازی این است که خودمان تامل کنیم که ذائقه‌ها را تغییر داده است. فضای مجازی ما را به جایی رسانده است که باید اول در خود بازنگری کنیم و اول ببنیم که خود چگونه‌ایم.

ذائقه ما مدرن شده، اینطور نیست؟ آیا نمی‌توانیم این ادعا را بکنیم؟ بهتر است به اتکازات ذهنی و درونی خود بازگردیم. اگر فرزند شما مبتلا به برخی ناهنجاری‌ها است، من و شما می‌دانیم که ریشه‌ای دارد، زمینه آن در مدرسه، دوستان یا خانواده ایجاد می‌شود و نهایتا ذهن، روان و شعور فرزند ما در برابر فضای مجازی منفعلانه می‌نشیند و فضای مجازی هم معلم اوست، هم کتاب او و هم پدرومادرش به حساب می‌آید.

امروز تلویزیون عضوی از خانواده ما است

سرسفره که نشسته‌اید، تلویزیون عضوی از اعضای خانواده شما است، اما همین سخن را درباره فضای مجازی می‌توانم بگویم؟ فضای مجازی شاید بیش از تلویزیون با شما زندگی می‌کند. ذائقه را باید برعکس دید. الان ذهن ما صاف است، نسل قبل که چیزهایی را نمی‌دید و بعضی حال‌ها را حس نمی‌کردند، اصلا چطوری زندگی می‌کردند؟

در دهه‌های گذشته آرامشی که داشته‌اند، انسان امروز دارد؟ بخشی از این ناآرامی محصول فضای مجازی است و جای امیدواری هست که این اوضاع دوباره برگردد. بحث نظری در این حوزه مهم است و باید در این باره مسئله داشته باشیم؟ بحث‌های نظری هررشته‌ای می‌تواند وارد این مقوله شود و رشته‌های مختلف به صورت مطالعات بینارشته‌ای می‌توانند به این آسیب‌شناسی بپردازند.

رسا ـ با سپاس فراوان از اینکه وقتتان را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید./882/گ402/س

خبرنگار: مهدی کمالی