زیرساخت هست، اراده نیست

راهی که شبکه ملی اطلاعات در ایران طی کرده است

شاید تا 10 سال پیش آشنایی با اینترنت و فناوری اطلاعات اهمیت چندانی نداشت اما امروزه تمام عرصه‌های زندگی‌مان همچون حمل‌ونقل، آموزش و حتی آب‌خوردن‌مان هم به اینترنت بستگی دارد.

براساس تعریفی که وزارت ارتباطات کرده ‌شبکه‌ ملی اطلاعات به شبکه‌ای پهن‌باند با پوشش کشوری و امن گفته می‌شود که امکان اتصال و دسترسی به انواع خدمات پرسرعت را با تعرفه رقابتی برای تمام کاربران مبتنی‌بر فرهنگ اسلامی - ایرانی فراهم می‌کند، به نحوی که تمام محتوای میزبانی‌شده در مراکز داده کشور از داخل مسیریابی می‌شود. این مساله دارای سه پیش‌نیاز اساسی و مهم شامل بستر و زیرساخت انتقال اطلاعات (شبکه ملی فیبر نوری)، ‌بستر و زیرساخت ذخیره اطلاعات (مراکز داده ملی) و بستر و زیرساخت نرم‌افزاری (سرویس‌ها و نرم‌افزارهای مبتنی‌بر شبکه) است.

درواقع در طرح شبکه ملی اطلاعات، قرار است شبکه‌های مختلفی مثل شبکه ملی مدارس، شبکه ملی بانکداری الکترونیکی، شبکه ملی کنترل ترافیک، شبکه ملی دانشگاه‌ها، شبکه ملی بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها، شبکه‌ ملی سازمان‌ها و اداره‌ها، شبکه علمی کشور، شبکه ملی بازرگانی و... به هم متصل شده و به صورت یکپارچه، خدمات دولت الکترونیک را به مردم ایران ارائه کنند.

هدف از اجرای طرح شبکه ملی اطلاعات، کاهش هزینه‌های خرید پهنای باند، افزایش امنیت اطلاعات ملی، توسعه تجهیزاتی و اطلاعاتی، تبدیل شدن به شاهراه انتقال اطلاعات منطقه، توسعه نرم‌افزاری و مقوله‌هایی از این دست است.

اگر بخواهیم مروری کوتاه بر تاریخچه ورود اینترنت در ایران داشته باشیم، این مساله را باید به سفر محمود بروجردی، داماد امام خمینی(ره) به ایتالیا مربوط دانست که او در آنجا با مفهوم ایمیل و شبکه بین‌المللی آشنا شد؛ شبکه‌ای که در آن زمان هنوز اینترنت نبود و بیت‌نت نام داشت. او در بازگشت به ایران پیشنهاد اتصال به این شبکه دانشگاهی را به جواد لاریجانی، رئیس مرکز تحقیقات فیزیک نظری داد و در ادامه، تحقیقات نشان داد کلید ارتباط در اختیار موسسه EARN (بنیاد شبکه پژوهشی اروپا) است.

سیاوش شهشهانی، قائم‌مقام مرکز تحقیقات فیزیک نظری، در آن زمان می‌گوید: «در پاییز سال ۱۳۷۱ با امضای لاریجانی مرکز فیزیک نظری از طریق شبکه «ارن» به دانشگاه لینس اتریش وصل و چند ماه بعد (اول ژانویه ۱۹۹۳) برای اولین‌بار داده‌هایی از طریق پروتکل NJE بین ایران و اتریش رد و بدل شد. استفاده اصلی از این شبکه دریافت و ارسال نامه‌های الکترونیکی بود و از همان ابتدا، در مخابرات ایران کسانی بودند که اعتقادی به اینترنت نداشتند.

آنها فکر می‌کردند اینترنت یک مد روز است و زود فراموش می‌شود. آنها تلاش می‌کردند شبکه‌ای محدودتر به نام X25 راه‌اندازی کنند و می‌گفتند هر نوع فعالیت شبکه‌ای، باید تحت همین شبکه انجام شود اما در تمام این سال‌ها، نه‌تنها اینترنت رو به افول نگذاشت، بلکه هم‌اکنون رشد چشمگیری داشته است که شاید تصور آن در سال‌های گذشته ممکن نبود.»

عبدالمجید ریاضی از اولین افرادی بود که واژه شبکه ملی اینترنت را در کشور مطرح کرد. او شبکه جهانی اینترنت را پرهزینه و غیرقابل‌اعتماد می‌دانست. هدف ریاضی از ایجاد اینترنت ملی آن بود که با ایجاد شبکه‌ای یکپارچه و ایمن، ارتباطات داخلی از ارتباطات جهانی اینترنت استقلال یافته و به صورت داخلی جابه‌جا شود و به خارج از کشور منتقل نشود.

در بعد اجرایی اما شاید کلیدخوردن تاسیس شبکه ملی اطلاعات را باید به بعد از سال 84 مرتبط بدانیم که محمد سلیمانی، وزیر وقت فناوری اطلاعات و ارتباطات در مهر سال 85 از اجرایی کردن شبکه اینترنت ملی خبر داد و گفت: «با اجرای این شبکه، اینترنت و سرویس‌های متنوع اینترنتی ارزان‌قیمت در اختیار مردم قرار می‌گیرد و مباحثی چون امنیت و حفظ اطلاعات در درون کشور نیز با اجرای اینترنت ملی تحقق می‌یابد.» اما پیش‌بینی سلیمانی برای تحقق اینترنت ملی در بازه زمانبندی دو تا سه سال به سرانجام نرسید و دوره وزیر ارتباطات بعدی هم چندان اتفاق خاصی در این حوزه نیفتاد.

رضا تقی‌پور، وزیر وقت ارتباطات و فناوری اطلاعات در این رابطه اعلام کرد: «شبکه ملی اطلاعات، راه‌حلی است که برای رفع مشکل سرعت اینترنت پیدا کرده‌ایم و با راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، پهنای باند لازم برای کسب‌وکارها فراهم خواهد شد. درواقع شبکه ملی اطلاعات، جای اینترنت را نمی‌گیرد بلکه مکمل آن بوده و بستر اصلی تعاملات دولت الکترونیک است که با راه‌اندازی آن، مشکل پهنای باند و امنیت فضای مجازی نیز حل خواهد شد.»

ایجاد شبکه یا یک ابرشبکه‌ای شامل دیتاسنترهای عظیم در داخل کشور ضمن یکپارچه‌سازی و توانمندسازی شبکه داخلی کشور که بتواند همه سایت‌های ایرانی را با سرعت و امنیت و نظارت بیشتری پشتیبانی کند، اگرچه در تئوری امری ‌ملموس و قابل تحقق بود اما عدم متولی واحد و نبود یک وحدت‌رویه در این مساله همواره پاشنه آشیلی در عدم‌تحقق شبکه ملی اینترنت شد.

هرچند در برنامه پنجم توسعه، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مکلف به ایجاد و توسعه شبکه ملی اطلاعات شد اما سازمان‌هایی نظیر شورای ‌عالی فناوری اطلاعات، شورای ‌عالی انفورماتیک، مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد، شورای ‌عالی اطلاع‌رسانی، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات)، مرکز ملی فضای مجازی، شورای عالی فضای مجازی، شورای ‌عالی انقلاب فرهنگی، سازمان نظام صنفی رایانه‌ای و چند سازمان دیگر هرکدام خود را از مناظر مختلف محتوایی، نظارتی یا ارتباطی، متولی کل یا بخشی از اینترنت کشور می‌دانند و به قولی، درحال حاضر اینترنت کشور نه از نبود متولی بلکه از وفور متولی رنج می‌برد.

با روی کارآمدن دولت یازدهم و دوازدهم تاکید و توجه به این مساله بیشتر شد و روحانی با مطرح‌کردن شعار «دولت الکترونیک» توجه و تمرکز خود را بر این مساله قرار داد و حتی شبکه ملی اطلاعات را ازجمله مولفه‌های اصلی استقلال در کشور دانست اما نبود استراتژی مشخص و عدم‌وحدت‌رویه میان دستگاه‌های مختلف، اجرای این طرح را با مشکلاتی روبه‌رو کرد.

درنهایت اگرچه شبکه ملی اطلاعات قرار بود در سال 97 نهایی شود اما در عمل با ضعف‌های اجرایی بسیاری همراه شد. مشکلی که واعظی، رئیس دفتر رئیس‌جمهور و وزیر سابق ارتباطات و فناوری اطلاعات به آن اشاره کرده و می‌گوید: «اکنون زیرساخت‌های شبکه ملی اطلاعات در کشور آماده شده است اما ضعف ما در بخش خدمات و تولید محتواست.» آذری‌جهرمی هم در این رابطه می‌گوید: «۸۰ درصد زیرساخت شبکه ملی اطلاعات محقق شده است و بقیه سازمان‌ها باید وظایف خود را در لایه‌های محتوا و خدمات را انجام دهند. البته در لایه زیرساخت شبکه ملی اطلاعات که وظیفه ماست، سند تنظیم شده، اما در لایه محتوا هنوز سند مدونی نداریم و معلوم نیست وظیفه دستگاه‌ها چیست.»

مجموع این اظهارات در کنار یکدیگر نشان می‌دهد اگرچه دولت در این زمینه میلیاردها تومان سرمایه‌گذاری کرده و محتوای فنی شبکه ملی اطلاعات در بستر فنی تا حدی آماده شده اما تا وقتی در حوزه محتوا به استراتژی مشخصی و وحدت‌رویه میان دستگاه‌ها و ارگان‌های مختلف در این زمینه نرسیم، نمی‌توانیم انتظار تغییر محسوسی در این زمینه داشته  باشیم.

شبکه ملی اطلاعات در دنیا به کجا رسیده است؟

اگر فکر می‌کنید تنها ایران به فکر ایجاد بستر شبکه ملی فناوری اطلاعات خود است، سخت در اشتباهید؛ چراکه بسیاری از کشورهای دنیا سال‌ها روی این مساله متمرکز شده و در این زمینه به نتایج چشمگیری رسیده‌اند.

آمریکا هم شبکه ملی خود را در اینترنت داراست

آمریکا جزء اولین کشورهایی است که به آن مادر اینترنت گفته می‌شود و جالب اینجاست که خود این کشور برای مصون‌ماندن از آسیب‌های جهانی‌شدن اینترنت به سمت راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات رفته است.

چین سومین کشور دنیا از نظر دسترسی به اینترنت

چین ازجمله کشورهایی است که حدود 700 میلیون کاربر اینترنت دارد و سرعت اینترنت این کشور از نظر معیارهای جهانی در رتبه ۹۱ قرار دارد. ورود اینترنت به چین همزمان با ایران صورت گرفت، اما اکنون چین رتبه سوم را در دنیا از نظر دسترسی به اینترنت دارد.

سرعت اینترنت در استرالیا چند‌برابر ایران

ورود اینترنت به استرالیا حدودا 10 سال زودتر از ایران در سال 1362 صورت گرفت اما توسعه اینترنت و ایجاد شبکه ملی در آن از سال 1388 آغاز شد و این  قضیه را به‌خوبی می‌توانیم در بخش‌های اداری، آموزشی، بهداشت، کسب‌وکار و صنعت آن ببینیم.

شبکه دانش ملی هند و سرعت بالای اینترنت

اینترنت ملی هند با عنوان شبکه دانش ملی یکی از طرح‌های مهم دولت هند در حوزه ارتباطات است که از سال 1389 آغاز شد. اکنون اینترنت هند با شبکه ملی دانش، پهنای باند فوق‌العاده‌ای دارد و با سرعت بالای یک گیگابایت در ثانیه سعی دارد پویایی را در فناوری و اقتصاد حفظ کند.

اروپایی‌ها هم به دنبال شبکه ملی اطلاعات خود هستند

توجه به اینترنت ملی تنها به این کشورها محدود نمی‌شود و کشورهای دیگری همچون آلمان و برزیل هم در سال‌های اخیر به دنبال این مساله رفتند که شبکه ملی اطلاعات خودشان را داشته باشند. مرکل، صدر‌اعظم آلمان در سال 1392 برای اولین‌بار در اروپا از شبکه‌ای مستقل از سرورهای آمریکا سخن گفت تا بتوانند امنیت خود را در دنیا در این زمینه تامین کنند. در برزیل هم شبکه‌ای شبیه به شبکه ملی اطلاعات ایران با عنوان شبکه سلامت وجود دارد.

تعریف و انتظار ما از شبکه ملی اطلاعات درست نیست

مهدی رضاپور، کارشناس فناوری اطلاعات در این رابطه گفت: «متاسفانه تعریف و انتظار ما از شبکه ملی اطلاعات، اشتباه است. چشم‌انداز ما از این شبکه، بی‌نیازی از شبکه جهانی اینترنت و قطع اتصال به آن است؛ حال آنکه در سایر نقاط دنیا، وظیفه چنین شبکه‌ای تامین زیرساخت قابل‌اتکا برای مراکز علمی و پژوهشی جهت دسترسی به شبکه اینترنت است. نمونه‌های این شبکه در اتحادیه اروپا، برخی کشورهای اروپای شرقی و حتی کشورهای شرق آسیا وجود دارد. شبکه جهانی اینترنت، فضایی پویاست و هرلحظه در حال تغییر است.»

در بعد نرم‌افزاری شبکه ملی اطلاعات ضعف داریم

این کارشناس فناوری اطلاعات در بخش دیگری از گفته‌های خود تاکید کرد: «توسعه این شبکه قطعا منافع قابل‌توجهی برای بخش علمی و پژوهشی کشور خواهد داشت؛ لیکن باید توجه داشته باشیم شبکه ملی اطلاعات فقط زیرساخت سخت‌افزاری نیست و برای بهره‌برداری از این بستر، نیازمند نرم‌افزارهای کاربردی هستیم. امروز صنعت تولید نرم‌افزار در کشور فعال شده است، لیکن هنوز راه طولانی تا رسیدن به آنچه باید باشیم، در پیش داریم.

مع‌الاسف کمبود نیروی انسانی متخصص در این حوزه به‌شدت احساس می‌شود. حضور در این عرصه با تکیه صرف بر آموزه‌های دانشگاهی مقدور نیست و فرد باید تخصص‌هایی ورای آموزش‌های آکادمیک کسب کند. این دانش‌اندوزی در ادامه با تجربه‌اندوزی در کارکرد واقعی پخته‌تر شده و بعد از آن باید با تسلط بر مهارت‌های صنعتی در تولید نرم‌افزار به بلوغ برسد. ما امروز به معنای واقعی کلمه، صنعتگر در عرصه تولید نرم‌افزار نداریم. کارهایی محدود و کوچک در قالب کسب‌وکارهای نوپا در حال انجام است که پاسخگوی نیاز امروز کشور نیست.»

سخت‌افزار در برابر نرم‌افزار

رضاپور در ادامه افزود: «ما دانش فنی و فناوری تولید قطعات الکترونیک، به خصوص ریزتراشه‌ها را نداریم؛ بنابراین در مبحث سخت‌افزار کاملا وابسته به خارج هستیم. در بخش نرم‌افزار هم همیشه اسیر تصمیمات جزیره‌ای و منافع کوتاه‌مدت قبیله‌ای بوده‌ایم. صنعت نرم‌افزار در ایران متولی مشخصی ندارد. کسانی هم که ادعای ولایت بر آن را دارند، نه‌تنها کارنامه قابل‌ارائه و مقبولی ارائه نکرده‌اند بلکه در برخی مقاطع موجب ضربه‌خوردن و آسیب دیدن فعالان این صنف شده‌اند.

از طرف دیگر هنوز تیم‌پروری و انجام پروژه‌های تیمی را نیاموخته‌ایم. پس در مبحث تولید نرم‌افزار حتی در حد رفع نیازهای داخلی هم حرفی برای گفتن نداریم. نمونه آن پروژه‌های شکست‌خورده موتور جست‌وجوی ملی، سیستم‌عامل ملی، پیام‌رسان ملی و... که پس از صرف میلیاردها تومان برای هرکدام از این پروژه‌ها، هیچ‌گاه هیچ خروجی و نتیجه مشخص و قابل‌اشاره‌ای برای آنها مشاهده نشده است. باید نگرش‌مان به تولید نرم‌افزار را تغییر دهیم. تیم سازنده برخی بازی‌های رایانه‌ای بالغ بر چند‌هزار نفر نیروی انسانی است. در چنین فضایی نمی‌توان با تیم چهارنفره مدعی تولید نرم‌افزار درخور توجه شد.»

شبکه ملی اطلاعات، الزام یا انتخاب؟

این کارشناس فناوری اطلاعات در ادامه تاکید کرد: «تعریف ما از شبکه ملی اطلاعات چیست؟ چه نیازی به این شبکه داریم؟ چه انتظاراتی از آن داریم؟ در مقطع زمانی فعلی، چه منافعی از این شبکه عاید ما خواهد شد؟ هزینه اجرای آن چقدر است؟ اگر به این سوالات پاسخ ندهیم، هر قدمی که در این مسیر بر می‌داریم به سمت ترکستان خواهد بود. به نظر می‌رسد پیش از آنکه به چرایی عدم‌تحقق شبکه ملی اطلاعات بپردازیم، بهتر است توقف کرده، نگاهی به پشت‌سر و مسیری که طی کرده‌ایم، بیندازیم؛ به زمان‌هایی که به دور خود چرخیده‌ایم، بدون آنکه قدمی به سمت هدف نامشخص‌مان از تحقق شبکه ملی اطلاعات برداشته باشیم. جامعه علمی کشور باید با سنجش مزایا، معایب، هزینه‌ها و فرصت‌های احداث این شبکه، نقشه راه آن را تعیین و ترسیم کند.»

شبکه ملی اطلاعات با منافع ملی کشور ارتباط مستقیم دارد

رضا تقی‌پور، عضو شورای عالی فضای مجازی گفت: «شبکه ملی اطلاعات در بسیاری از کشورها مانند کره‌جنوبی، مکزیک، آلمان، چین و دیگر کشورها دنیا راه‌اندازی شده و از ابعاد مختلفی با بحث منافع ملی مرتبط است. تحقق دولت الکترونیک یکی از اهداف شبکه ملی اطلاعات است که ما در این زمینه با چالش «عدم وحدت‌رویه» روبه‌رو هستیم.»

وزارت ارتباطات به تنهایی قادربه تحقق شبکه ملی اطلاعات نیست

وزیر اسبق وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تاکید کرد: «متاسفانه علی‌رغم اینکه با خلأ مقررات و قانونی روبه‌رو نیستیم اما مشکل اصلی ما ضمانت اجرایی است که قوانین تصویب می‌شوند اما دستگاه‌های اجرایی آمادگی عملیاتی کردن این مسائل را ندارند که این امر به هیچ‌وجه قابل‌پذیرش نیست. ذکر این نکته نیز ضروری است که وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات هم به تنهایی نمی‌تواند این مساله را اجرایی کند، چراکه وظیفه این دستگاه این بود که ساختار را آماده کند اما اکنون تک‌تک دستگاه‌ها و ارگان‌های اجرایی باید وظایف خود را انجام دهند.»

صحبت از شفافیت بدون تحقق شبکه ملی اطلاعات جنبه تبلیغاتی دارد

تقی‌پور در ادامه گفت: «امروز درحالی از شفافیت در دولت صحبت می‌شود که اگر الزامات شبکه ملی اطلاعات محقق نشود، به نظر من صحبت کردن درباره شفافیت یک بحث صرفا تبلیغاتی خواهد بود که در عمل هیچ مشکلی را از کشور حل نخواهد کرد، بنابراین دولت باید خدمات خود را از طریق شبکه ملی اطلاعات به مردم ارائه دهد و مردم با خیالی آسوده بتوانند از آن استفاده کنند. اکنون متاسفانه در این زمینه حرف زیاد زده می‌شود اما در عمل با مشکلات بسیاری روبه‌رو هستیم و دولت الکترونیک به‌طور کامل محقق نشده است.»

دولت گزارش دهد که با 10برابر شدن بودجه به چه نتیجه‌ای رسیده‌ایم

عضو شورای عالی فضای مجازی تاکید کرد: «ما در زمینه شبکه ملی اطلاعات یا بحث پیاده‌سازی دولت الکترونیک با اعداد و ارقام بزرگی رو‌به‌رو هستیم که از سوی دولتی‌ها گفته می‌شود تخصیص داده شده اما در عمل مردم تفاوت جدی‌ای را با قبل احساس نمی‌کنند. خوب است دولت و دستگاه‌های اجرایی به‌عنوان گام اول شفافیت که بسیار درباره آن صحبت می‌کنند، گزارش مبسوطی را در این‌باره به مردم ارائه دهند و بگویند که در این سال‌ها با بودجه‌ای که در این زمینه تخصیص یافته، چه نتیجه‌ای محقق شده است؛ چراکه براساس اطلاعاتی که دوستان می‌دهند ما در این زمینه بودجه 10 برابری را داشته‌ایم.»

تقی‌پور در پایان گفت: «یکی از چالش‌های جدی پیام‌رسان‌های داخلی هم به آماده نبودن زیرساخت شبکه ملی اطلاعات برمی‌گشت. اکنون مردم از پیام‌رسان‌های خارجی استفاده می‌کنند که این مساله کسب‌وکارهای داخلی و منافع اقتصادی کشورمان را خدشه‌دار می‌کند.  شبکه ملی اطلاعات در این زمینه نتوانست به اهداف خود برسد و جا دارد در این زمینه تلاش خود را بیشتر کنیم. در مقطعی استقبال مردم از پیام‌رسان‌های داخلی استثنایی و فوق‌العاده بود اما وقتی این پیام‌رسان‌ها نتوانستند خدمات لازم را به مردم ارائه دهند، مجددا به سمت پیام‌رسان‌های خارجی رفتند.»/1360/د101/ب1